درة التاج
درة التاج با نام کامل «درة التاج لغرة الدباج»، تألیف قطبالدین محمود بن ضیاء‌الدین مسعود شیرازی(633-710ق)، معروف به قطبالدین شیرازی، کتابی است به زبان فارسی و با موضوع فلسفه اسلامی. محمد مشکوة مصحح بخش نخست کتاب است. قطبالدین شیرازی در این کتاب پنج جلدی، ضمن بیان مباحث مقدماتی، مباحث فلسفه اسلامی به معنی عام آن که شامل منطق، امور عامه، طبیعیات و الهیات می‌شود را بیان کرده است.
| درة التاج | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | قطبالدین شیرازی، محمود بن مسعود (نویسنده) مشکوة، سید محمد (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | مشتمل بر: مقدمه، منطق، امور عامه، طبیعیات، الهيات درة التاج لغرة الدباج |
| ناشر | حکمت |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| چاپ | 3 |
| موضوع | عرفان - متون قديمی تا قرن 14
علوم طبیعی - متون قديمی تا قرن 14 فلسفه اسلامی - متون قديمی تا قرن 14 ما بعد الطبيعه - متون قديمی تا قرن 14 منطق - متون قديمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 7ق. |
| تعداد جلد | 5 |
| کد کنگره | BBR 894 /د4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نام‌های دیگر کتاب
برای این کتاب نام‌های دیگری از قبیل «غرة التاج»، «انبان ملاقطب» و «همیان ملا قطب» نیز ذکر شده است و به مناسبت اینکه این کتاب دوازده علم را شامل می‌شود آن را به «انموذج العلوم» نام‌گذاری کرده‌اند[۱].
تاریخ تصنیف کتاب
این کتاب بین سال‌های 693 تا 705 نوشته شده است.[۲].
دلیل تصنیف
همان‌طور که خود نویسنده در مقدمه کتاب بیان کرده، این کتاب را به درخواست فرمانروای گیلان، امیر دباج، نوشته است لذا نام آن را درة التاج لغرة الدباج نام‌گذاری کرده است.[۳]
ساختار
کتاب، دارای مقدمه مفصلی از مصحح (سید محمد مشکات)، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در پنج جلد به ترتیب ذیل است؛ جلد اول (مقدمه) در سه فصل، جلد دوم (منطق) هفت مقاله، جلد سوم (فلسفه اولی) شامل دو فن (امور عامه و اقسام اعراض وجودی و اعتباری) که هرکدام دربردارنده هفت مقاله هستند، جلد چهارم (علم طبیعی) دربردارنده دو فن (اجسام طبیعی و نفوس و صفات و آثار آن) و جلد پنجم (علم الهی) شامل دو فن (عقول و آثار آن... و واجب‌الوجود و صفاتش). مسلماً بخشی از قسمت منطق و فلسفه کتاب حاضر، از مصنفات شهاب‌الدین سهروردی و شاید بخشی هم از شجرة الالهیة شهروزی اقتباس شده است. فن اول از جمله چهارم عین کتاب اقلیدس با اضافاتی از خود مصنف است. فن دوم از جمله چهارم تلخیص مجسطی بطلمیوس است که به دست عبدالملک بن محمد شیرازی انجام شده و مصنف آن را ترجمه کرده است. او در فن چهارم که در علم موسیقی است از موسیقی فارابی و گفتار ابن سینا در موسیقی (در شفا یا رساله مستقل او درباره موسیقی)، رسائل عبدالمؤمن به‌ویژه شرفیه، استفاده کرده است. مأخذ عمده قطب اول از خاتمه کتاب، اربعین و اسرار التنزیل فخر رازی است. مباحث حکمت عملی ترجمه فصول مدنی فارابی و رساله شیخ ابوعلی در اخلاق است. او در نوشتن خاتمه کتاب که درباره سیر و سلوک است از «تحفة البررة فی المسائل العشرة» بغوی و «نفحات الانس» جامی بهره برده است.[۴]
گزارش محتوا
در مقدمه مصحح شرح‌حال مصنف، توضیحاتی درباره این اثر و چگونگی تحقیق و تصحیح آن به همراه چند تصویر از نسخ خطی آمده است.
این اثر، «کتابی است که اقسام مهم حکمت را از نظری و عملی بر طبق تقسیم ارسطو در برگرفته و با اهم مزایای ایرانی آن علوم آراسته است؛ یا دائرة‌المعارفی است که نخست در فضیلت دانش –و دانشجوئی- و دانش‌آموزی، سخن رانده، سپس دوازده رشته علم که یک نفر حکیم را در قرن هفتم به کار بوده به قسمی گرده آورده که در بسیاری از این علوم، رساله مفرد هم بدین خوبی به دست نیست.»[۵] «همچنان که مصنفِ کتاب مشارالیه در پایه دانش -و اخلاق- و عادات و چگونگی زندگی... از هرکسی به ابن سینا شبیه‌تر است، این تصنیف او نیز از هر کتابی به کتاب «الشفاء» ابن سینا نزدیک‌تر –و مانندتر است؛ بنابراین تنها کتابی که در زبان تازی نظیر درة‌التاج یافته شود کتاب الشفاء است.»[۶] «کتاب الشفاء در حقیقت یگانه کتاب عربی است که اقسام اصلی حکمت نظری را به‌تفصیل بین‌الدفتین فرا گرفته و کتاب حاضر هم حذو النعل بالنعل درآن علوم یکایک بحث کرده ولی با این فرق که ابن سینا به منطق بیش از سایر رشته‌ها اهمیت داده و از علوم ریاضی با کمال اختصار در گذشته است و مصنف کتاب حاضر بالعکس، همان مباحث منطق را مختصر آورده و چون به ریاضی رسیده دامنه گفتار را چند برابر شفا بسط داده در سایر رشته‌ها هم کمی نسبت به او کوتاه آمده است؛ و باز شیخ بیشتر در پیرامون فلسفه مشائیان سخن رانده، این تصنیف او از ذوق اشراق بهره‌مند نیست ولی در کتاب حاضر فلسفه از جمودت مشائی بیرون آمده، با ذوق اشراق طراوت یافته است. این مقایسه تنها در بخش نخستین –و دوم کتاب درست است، اما بخش سوم که خاتمه کتاب باشد، آن خود داستانی جداگانه است، چه آن قسمت یک سوم کتاب است- که کتاب الشفاء از آن‌همه خالی مانده و مزایای شرقی در این بخش افزون است. بخش سوم درة التاج یک دوره تمام حکمت عملی است که اهم علوم خاورزمین از قبیل کلام، عبادات فقه، سیر و سلوک عرفا، در آنجا مفصلاً از نظر خوانندگان خواهد گذشت و با این وصف در سه قسم اصلی حکمت عملی یعنی علوم: سیاست، خانه‌داری، علم اخلاق نیز در اینجا بحث می‌شود.»[۷]
نثر کتاب زیر نفوذ زبان عربی است که در برخی موارد باید آن را فارسی برگرفته از عربی دانست. ترکیب‌ها، تعبیرها و اصطلاحات قطبالدین همه به عربی است و او کوششی برای یافتن معادل فارسی برای آن‌ها نکرده است؛ چه، آن روزگار کتاب‌خوان‌ها با متون عربی آشنایی داشتند. درة التاج نثری دشوار دارد و در آن، از صناعات ادبی کمتر استفاده شده است. نثر کتاب متناسب با موضوع است یعنی در علوم نثر علمی و در اخلاق نثر ادبی همراه با آیات و احادیث دارد و کمتر با شعر فارسی و عربی آمیخته شده است.[۸].
قطبالدین در تألیف این اثر از مآخذ قدیمی فراوانی سود برده است که گاه اسم مؤلف را ذکر کرده و گاه مؤلفی که نامدار بوده معرفی نکرده است. پاره‌ای از فصل‌ها ترجمه آثار قدیم در زمینه‌های خاص است؛ هندسه و هیئت، ترجمه‌های مختصر از فلسفه اقلیدس و بطلمیوس است. اصول دین ترجمه «اربعین» فخر رازی و فلسفه عملی ترجمه‌ای از «فصول مدنی» فارابی است. از شفای ابن سینا، «المشارع و المطارحات»، «حکمة الإشراق» سهروردی و «شجرة الاهیئة» شهرزوری در بحث فلسفه؛ از آثار فارابی، ابن سینا، از تذهیب الاخلاق ابن سینا در حکمت عملی و مناهج العبادالی المعاد سعیدالدین فرغانی سود جسته است[۹]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب، در ابتدای کتاب آمده است. بخش نخست این اثر به تصحیح سید محمد مشکات رسیده، این امر از سال 1317 شمسی آغاز شده و تا سه سال طول کشیده است.[۱۰]
تصحیح کتاب با مراجعه به 5 نسخه انجام شده؛ نسخه اصلی متعلق به آقای نقوی رئیس دیوان عالی کشور که قدیمی‌ترین نسخه کامل به‌جامانده از این اثر است. نسخه متعلق به مدرسه سپهسالار که در 1042ق نوشته شده و کاتب آن شیعه بوده است و مطالب این نسخه بین دو قلاب قرار گرفته است. نسخه متعلق به میرزا محمدطاهر طبرسی تنکابنی که با حرف «ط» علامت‌گذاری شده است. نسخه دوم کتابخانه مدرسه سپهسالار که از آغاز موسیقی تا پایان کتاب را دارد و با علامت «هب» مشخص شده و نسخه آقای پیرنیا (مؤتمن الملک) که نو نویس بوده و اغلاط زیادی دارد و با «ه» علامت‌گذاری شده است.[۱۱] مصحح در مقدمه‌اش بر کتاب، از آقایان مشایخ، نوشین و نوربخش به ترتیب رئیس و معاون و حسابدار چاپخانه مجلس شورای ملی نام برده و تشکر کرده است.[۱۲] صفحات 76 تا 78 کتاب، به ارائه رونوشت روی الف و ب برگ اول و برگ آخر نسخه خطی اصلی کتاب (متعلق به کتابخانه آقای نقوی) پرداخته است.
از جمله حاشیه نویسان بر این کتاب، محمدرضا بن عبدالمطلب تبریزی (متوفی 1108ق) است.[۱۳]