داعی، ادریس بن حسن
داعى ادريس عمادالدين بن حسن قرشی (794-872ق)، مورخ، متکلم و ادیب یمنی، نوزدهمین داعی مطلق طیبیان از فرقه اسماعیلیه است.[۱].
| نام | عمادالدین، ادریس |
|---|---|
| نام‌های دیگر | ادریس بن حسن داعی
قرشي، ادريس بن حسن داعي مطلق، ادريس بن حسن عمادالدين، ادريس بن حسن |
| نام پدر | حسن |
| متولد | 794ق |
| محل تولد | شبام یمن |
| رحلت | 872 ق یا 1488 م |
| اساتید | نزد عمویش درس خوانده |
| برخی آثار | تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالغرب القسم الخاص من کتاب عیون الأخبار |
| کد مؤلف | AUTHORCODE00536AUTHORCODE |
او نوزدهمین داعی از داعیان مطلق طیبیه اسماعیلیه بود، مهمترین مورخ اسماعیلی در قرون وسطی، یک رهبر مذهبی و سیاسی مهم در یمن، آثار وی ستون اصلی تاریخ خلافت اسماعیلی‌ها و تاریخ خلافت اسماعیلی‌ها را در یمن ترسیم می‌کند.
ولادت
به سال 794ق، در قلعه شبام از كوه حراز در مرکز یمن، از مهم‌ترين مراكز اسماعيليان ديده به جهان گشود. او از خاندان بنی ولید بود که لقب انف داشت، و از قبایل قریش بودند.این خاندان چندین مبلغ طیبی اسماعیلی را برای یک دوره بوجود آوردند.
طیبیّه یکی از شاخه‌های اسماعیلیه است که، در ۵۲۴ پس از قتل آمو از دیگر اسماعیلیان مستعلوی جدا شدند و به دو شعبه حافظیه و طیبیه در آمدند.
مقام داعی مطلق، رتبه‌ای معنوی در دین اسماعیلیه و شعبه مستعلیه است که پس از غیبت بیست و یکمین امام فاطمیان مصر، طیب ابو القاسم در سال ۵۲۸ ق (۱۱۳۴م) اهمیت عملی بسیار یافت. مطابق سنت مستعلیه، داعی مطلق بالاترین مرجع دینی در غیبت امام است؛ به عبارت دیگر، داعی مطلق دارای اقتدار و مرجعیتی مشابه امام است. قبل از غیبت امام بیست و یکم، داعی مطلق طبق دستور مستقیم امام و وابستگان معتمد او در مناطقی که شیعیان حضور داشتند، فعالیت می‌کرد.
در یمن، پس از غیبت طیب ابو القاسم در عصر ملکه بانو اروی صلیحی، داعی اختیار «مطلق» یافت، که به معنی عمل آزاد و اقتدار مطلق مذهبی و اجتماعی در چارچوب اصول حاکم بر مذهب مستعلیه است. فرمان داعی مطلق به منزلهٔ حکم نهایی برخاسته از هدایت پنهان امام در نظر گرفته می‌شود. برخلاف امام که جانشین خود را (بجر یک استثنا) فقط از میان پسران خود منصوب می‌کند، داعی می‌تواند هر کسی را که معتمد، باتقوا و در انجام امور دعوت واجد دانش و صلاحیت می‌داند به عنوان جانشین خود منصوب کند.
ادریس سیاستهای داعیان پیش از خود را ادامه داد؛ با امرای رسولی زبید دوستی و اتحاد خود را حفظ کرد و نسبت به زیدیان صنعا و دیگر جاهای یمن دشمن باقی ماند. با معاضدت الملک الظاهر رسولی (831-842ق)، با منصور علی زیدی جنگید. در حقیقت، وی پیوسته با زیدیان در نزاع بود و چند قلعه را از نو به زیر سلطه درآورد. نیز از حمایت و دوستی دو برادر طاهری، یعنی علی و عمر، که در 858ق، عدن و زبید را گرفتند و به‌جای رسولیان، امرای جدید یمن سفلا شدند، بهره‌مند بود. ادریس به امور دعوت در مغرب هند توجه خاصی داشت و در طی دوران طولانی چهلساله داعیت خود در پیشرفت و موفقیت اسماعیلیه طیبی در گجرات سهم بسیار داشت[۲].
در هر صورت ادریس عمادالدین بعد از عموى خود، جزو دعوت‌كنندگان به مرام فاطميان گرديد و در اين راه، به مرتبه «الداعى المطلق» (بعد از انقراض دولت فاطميان) رسيد و به‌عنوان زعيم و سرپرست فرقه اسماعيليه، از سال 832ق تا 872ق، به فعالیت‌های خود ادامه داد.
اسماعيل قربان بوناوالا درباره او مى‌نويسد:
داعى ادريس عمادالدين، با اينكه در علوم مختلف داراى تأليفات زيادى بوده است، اما مردى سياستمدار و جنگاور نيز مى‌باشد كه خسارات زيادى را متوجه اصحاب مذهب زيديه نموده است. همچنين سعى و اهتمام زيادى براى انتقال دادن مركز اسماعيليان از مصر به بلاد هند به خرج داده و زمينه‌هاى لازم را آماده نمود.
وفات
وی در سال 872ق، درگذشت[۳].
آثار
ادریس، معروفترین مورخ نهضت اسماعیلی بود و سه اثر تاریخی عظیم تألیف کرد.
در هفتمین و آخرین جلد «عيون الأخبار و فنون الآثار فى ذكر النبى المصطفى المختار و وصيه الكرار و آلهما الأطهار؛» خود، مطالب ذ‌ی‌قیمتی درباره صلیحیون، دوره خلافت مستعلی و آمر و مرحله آغازین دعوت طیبی در یمن حکایت می‌کند. نیز تفصیلات مهمی درباره داعیان مختلف یمن در این کتاب هست.
دومین کتاب داعی ادریس که تاریخی دو جلدی درباره اسماعیلیه یمن، به‌خصوص بعد از سقوط سلسله صلیحیون تا سال 853 است، «نزهة الأفكار فى من قام باليمن من الملوك و الدعاة الأخيار» نام دارد. این کتاب کامل‌ترین و صحیح‌ترین تاریخ دعوت یمن بعد از برافتادن صلیحیون است. داعی ادریس توجه خاص به دعوت اسماعیلی در هند داشته است و در کتاب نزهة الأفكار، اشارات زیادی به دعوت هند و ارتباطات میان جماعات اسماعیلی یمن و هند می‌کند.
کتاب سوم داعی ادریس که «روضة الأخبار فى حوادث اليمن الكبار» نام دارد و ادامه تاریخ قبلی است، حوادث و رویدادهای زمان او را از 845ق، تا 870ق، در بر دارد. تواریخ داعی ادریس، روشنی ارزشمندی بر مسائل، رویدادها و شخصیتهای اسماعیلی می‌افکنند که در جای دیگر مورد بحث قرار نگرفته‌اند؛ ازاین‌جهت، این کتاب‌ها برای فهم تاریخ قرون میانه نهضت اسماعیلی طیبی در یمن، از منابع ضروری بشمار می‌روند. باید افزود که سنت نوشتن تلخیص و مجموعه آثار اسماعیلی در یمن با کتاب «زهر المعاني» داعی ادریس به اوج خود می‌رسد. داعیان و مؤلفان طیبی دیگر نیز مجموعه‌های اسماعیلی مهمی گردآوری کرده‌اند که البته به‌ندرت محتوی تفصیلات تاریخی هستند[۴].
البته کتابهای دیگری نیز به وی نسبت می‌دهند که از آن جمله:
- رسالة إيضاح الأعلام؛
- تاريخ الخلفاء الفاطميين بالغرب؛
و...
پانویس
منابع مقاله
- دفتری، فرهاد، «تاریخ و عقاید اسماعیلیه»، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، نشر و پژوهش فرزان‌روز، چاپ اول، 1375ش.
- بوسنینه، منجی،، موسوعة آعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمين»، تونس، جامعة الدول العربية، المنظمة العربية للتربية و الثقافة و العلوم، چاپ اول، 1425ق.
- دانشنامه جهان اسلام