حل مشکلات معینیه

حل مشکلات معینیه، اثر خواجه نصیرالدین محمد بن محمد طوسی (597-‌672ش)، کتابی است که در حل ابهامات موجود در «الرسالة المعينية (الرسالة المغنية)» نوشته شده است.

حل مشکلات معینیه
پدیدآوران	نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (نويسنده) ابن سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده) نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (تألیف و اعداد)
عنوان‌های دیگر	حل مشکلات معینیه ** زبدة الهیئة
ناشر	[بی نا]
مکان نشر	[بی جا] - [بی جا]
سال نشر	7ق - 1068ق
چاپ	1
موضوع	نجوم, -- متون قدیمی تا قرن ۱۴
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	QB ۴۱/ن۶ح۸
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

طوسی در طی اقامت در قلاع اسماعیلیه، رسالات ارزشمندی‌ را‌ به زبان فارسی نوشته که یکی از آنها، رساله‌ معینیه است که به نام معین‌الدین (پسر‌ ناصرالدین‌ محتشم)، حاکم اسماعیلی تألیف شده است. سپس در پاسخ به اشکالات معین‌الدین و برطرف‌ ساختن‌ ابهام‌های رساله معینیه، «حل مشکلات‌ معینیه» را به‌ رشته‌ تحریر‌ درآورده است.

دو رساله «حل مشکلات معینیه» و «الرسالة المعينية»، به‌ گونه‌ای ادبی تعلق دارند به نام «هیئت» که به‌طور کلی تحت‌الشعاع متون نجوم عملی قرار داشت. خلاقانه‌ترین نظریات نجومی خواجه بسیار پیش‌تر از آنکه در آثار عربی دیده شوند، در این دو رساله فارسی ظاهر شده‌اند. این دو در واقع مبنای اثری عربی در هیئت با عنوان «التذكرة في علم الهيئة» از خواجه است.

این دو رساله، مقدمه‌ای اسماعیلی دارند، مشتمل بر نعت امام اسماعیلی و کسی که رساله به نام او نوشته شده است و در برخی از نسخه‌ها مقدمه‌ای که بعداً نوشته شده و جای مقدمه اسماعیلی را گرفته است. چنان‌که خواننده در متن این دو رساله خواهد دید، میان این دو گونه مقدمه عبارت‌های مشترک هست. اعتقاد رایج این است که خواجه، بعد از پایان یافتن کار اسماعیلیان، عبارت‌های بودار را از این مقدمه‌ها حذف کرده و عبارت‌های بی‌آزار را نگاه داشته و عبارت‌هایی بر آن افزوده است و حتی، به گواهی برخی از نسخه‌ها، نام یکی از این دو رساله را هم از «الرسالة المعينية» به «الرساله المُغنية» برگردانده، تا طبق نظر رایج، هرگونه رد زندگی گذشته خود را از آن بزداید. «رساله معینیه» و «حل مشکلات معینیه» نه‌تنها به تاریخ علم در ایران و اسلام، بلکه به دلیل تأثیری که در دوران تکوین نجوم جدید داشته‌اند، به تاریخ علم به‌طور کلی تعلق دارند.

در «حل مشکلات معینیه»، پس از دیباچه اسماعیلی و اصلاح‌شده، نه فصل با موضوعات کواکب ابدی‌الظهور و ابدی‌الخفا، در فلک خارج مرکز و تدویر آفتاب، در حل شک حرکت مرکز تدویر ماه، در شرح مدار مرکز تدویر ماه آمده است. در هیئت افلام تداویر ستارگان بر مذهب ابوعلی بن هیثم، در موضع اقامت کواکب، در خسوف و کسوف، در تصویر تعديل الأيام بلياليها و در صورت دایره هندی، عناوین پنج فصل بعدی بخش«حل مشکلات معینیه»است.

منابع مقاله

1. بی‌نام، «نقد و معرفی کتاب»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فرهنگ، زمستان 1375 و بهار 1376- شماره 20 و 21.
2. بی‌نام، «الرِسالة المُعينيّة (الرِسالهُ المُغنية) و حلّ مشکلات معینیه»، مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب، انتشار در 21 آبان 1399