جوهری، علی بن جعد
علی بن جَعد جوهری (متوفی حدود 230ق)، کنیه‌اش ابوالحسن، عالم و محدث بغدادی قرن دوم و سوم.
| نام | جوهری، علی بن جعد |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | جعد |
| متولد | 133یا 134یا 136ق |
| محل تولد | |
| رحلت | حدود 230ق |
| اساتید | مقاتل بن سلیمان |
| برخی آثار | مسند ابن الجعد |
| کد مؤلف | AUTHORCODE44610AUTHORCODE |
ولادت
درباره تاریخ ولادت وی اتفاق نظر وجود ندارد؛ خطیب بغدادی سال ولادت وی را 133، برخی 134 و بعضی 136ق، ذکر کرده‌اند.
مشاغل
وی غلام ام‌سلمه، همسر ابوالعباس سفاح، نخستین خلیفه عباسی، بود و به سبب اشتغال به جواهرفروشی به جوهری مشهور شد. علی بن جعد ثروتمند و در کار خویش صاحب‌نام بود و مأمون عباسی از او و چند تن دیگر، جواهر می‌خرید.
مذهب و معتقدات ابن جعد
جوهری، به‌رغم ثروت بسیار، اهل زهد و ورع و عبادت بود. ابن قتیبه او را از رجال شیعه دانسته است. شرف‌الدین وی را در زمره آن دسته از محدثان شیعه بشمار آورده است که مشایخ اهلِ سنّت از آنان حدیث نقل کرده‌اند. احادیثی درباره فضائل اهل‌بیت، خاصه امام علی(ع)، نیز از وی نقل شده است، اما نقل چنین احادیثی دلیل بر تشیع او نیست؛ زیرا مشایخ بزرگ اهل سنّت نیز درباره فضائل اهل‌بیت(ع) احادیث فراوانی را نقل کرده‌اند. ممکن است نقد و طعن وی بر برخی صحابه سبب شیعه قلمداد کردن او شده باشد.
جوهری در زمره محدثانی است که درباره خلقِ قرآن، امتحان شدند. او نخست منکرِ مخلوق بودنِ قرآن شده بود، اما پس از تهدید به حبس و قتل، این رأی را پذیرفت. شاید به همین دلیل او به جَهمی بودن متهم شده است. همچنین گفته شده که سبب این اتهام، جهمی بودن پسرش، حسن، بوده که منصب قضای بغداد را برعهده داشته است.
مشایخ و اساتید
علی بن جعد در دوره اتباع تابعین می‌زیست و همچون شافعی، در طبقه نُهمِ محدثان قرار دارد. وی برای استماع حدیث، به بصره و کوفه و مکه و مدینه سفر کرد و از مشایخ بزرگ احادیث بسیار شنید و کتابت کرد و خود حلقه اتصال میان مشایخ بزرگ حدیث و محدثان دوره‌های بعد شد. برخی از مشایخ وی در حدیث عبارت بوده‌اند از: مقاتل بن سلیمان (متوفی 150)، مفسر معروف قرآن؛ شعبة بن حجاج (متوفی 160)، سفیان بن سعید ثوری (متوفی 161)؛ مالک بن اَنَس (متوفی 179)؛ سفیان بن عُیینه (متوفی 198) و قاضی ابویوسف (متوفی 182). شاید به سبب روایت جوهری از ابویوسف، وی پیرو ابوحنیفه دانسته شده است.
شاگردان
مهم‌ترین شاگردان جوهری نیز این اشخاص بودند: یحیی بن مَعین (متوفی 233)، بخاری (متوفی 256)، ابوداوود سجستانی (متوفی 275)، ابوالقاسم بَغَوی (متوفی 317)، که مسند جوهری را گرد آورده است، ابوحاتم رازی (متوفی 277)، ابوزُرعه رازی (متوفی 264) و...
وفات
وفات وی را عمدتاً در اواخر رجب 230 و در 96 سالگی دانسته‌اند. ابن سعد هم همین تاریخ را یاد کرده، اما اشکال در این است که خود ابن سعد، به گفته غالب مورخان، یک ماه پیش‌ازاین تاریخ از دنیا رفته است.
جایگاه ابن جعد در بین رجالیان
مورخان و رجال‌نویسان درباره وثاقت او وحدتِ نظر ندارند؛ برخی وی را حافظ حدیث و ثقه دانسته‌اند؛ مثلا ابن ابی‌حاتم از پدرش، ابوحاتم، نقل کرده که جوهری در صحت نقل و تغییر ندادن الفاظ حدیث (ضبط) کم‌مانند بوده است. ابن صلاح نیز وی را در ردیف مالک بن انس و از محدثانی بشمار آورده است که استثنائاً می‌توان از آنان حدیث نقل کرد.
در مقابل، عده‌ای، از جمله احمد بن حنبل وی را به سبب داشتن برخی عقاید، جرح و قدح کرده‌اند و نقلِ حدیث از او را به‌کلی منع نموده‌اند؛ به‌طوری‌که شماری از مشایخ، نظیر مسلم، از او هیچ روایت نکرده‌اند. برخی نیز او را منحرف از حق دانسته‌اند.
با ملاحظه آرای رجال‌نویسان، اسباب جرح و قدح علی بن جعد را در چهار مورد می‌توان خلاصه کرد:
- طعن وی در حق برخی از اصحاب، که موجب شده است شماری از مشایخ حدیث کتابت یا نقل حدیث از او را نهی کنند.
- داشتن تمایلات شیعی، که احمد بن حنبل را به طعن و نقد وی واداشته است.
- مخالفت با عقاید اهل سنّت، از جمله انکار نکردنِ مخلوق بودن قرآن؛ چنان‌که از او نقل کرده‌اند که گفته است: «معتقدان به خلق قرآن را نکوهش نخواهم کرد».
- اضطراب جوهری در نقل پاره‌ای احادیث از شُعبه؛ بدین معنا که وی برخی احادیث را به‌گونه‌های مختلف نقل کرده است.
آثار
- جعدیات (مجموعه احادیث فقهی و اعتقادی و تاریخی که شاگردش، ابوالقاسم بغوی، آنها را گرد آورده و نام‌های دیگر آن عبارت است از: فوائد علي بن الجعد، مسند ابن الجعد، حديث علي بن الجعد الجوهري و كتاب علي بن جعد)؛
- الحديث یا حکایات شعبه (به وی نسبت داده شده است)[۱].
پانویس
- ↑ ر.ک: کرمی، محمدتقی، ج11، ص414-415
منابع مقاله
کرمی، محمدتقی، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، چاپ اول، 1386ش.