تنبيه الأمة و تنزيه الملة

تنبیه الأمة و تنزیه الملة تألیف آیت‌الله میرزا محمدحسین غروى نائینى (متوفی 1355ق) مشهورترین رساله درباره مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت مشروطه، بر اساس نگرش شیعی، و به زبان فارسی است. هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامه دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة
پدیدآوران	نایینی، محمدحسین (نویسنده) ورعی، سید جواد (محقق)
ناشر	بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1382 ش
چاپ	1
شابک	‎964-371-348-2
موضوع	استبداد اسلام و دولت مشروطیت نایینی، محمد حسین، 1239 - 1315 - سرگذشت‌نامه
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏231‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏2‎‏ت‎‏9‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نائینى که در مکتب میرزاى شیرازى تربیت شده و با منش اجتماعى- سیاسى او انس گرفته بود و در نهضت تنباکو از مشاوران وى بشمار مى‌رفت، در عرصه‌هاى سیاسى-اجتماعى حضور جدى و فعّالى داشت.

از سوى دیگر انس و دوستى او با سید جمال‌الدین اسد آبادى از دوران جوانى در اصفهان و استمرار این پیوند تا زمانى که در سامرا بود، به طورى که سید جمال در سفرى به سامرا براى ملاقات با میرزاى شیرازى چند روزى در حجرۀ نائینى ساکن شد؛ نشان از تفکر اجتماعى-سیاسى نائینى و منش او در این عرصه دارد.

زندگى او در مقاطع مختلف و حضورش در جریانات مهم سیاسى آن عصر همچون انقلاب مشروطیت در ایران، جهاد بر ضد استعمار انگلیس، تجاوز روسیه و نهضت اسلامى در عراق که به تبعیدش منتهى شد، گواه بر شخصیت اجتماعى-سیاسى اوست.

درباره کتاب

پس از اعلان مشروطیت در ایران، مؤلف را بزرگترین حامیان مشروطه شمرده‌اند که با تألیف این کتاب مشهور و ارزندۀ «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة»، که مورد تأیید رهبران مشروطه آخوند ملا محمد کاظم خراسانى و ملاّ عبداللّه مازندرانى قرار گرفت، سهم وافرى در این نهضت ایفا کرد.

تألیف این اثر در شرائط دشوار آن روز از یک سو در میان مسلمانان پشتوانه‌اى نظرى براى مشروطه بشمار مى‌آمد، به‌گونه‌اى که شخصیتى چون شهید مرتضى مطهرى فارغ از ماجراى مشروطه دربارۀ جایگاه این اثر مى‌نویسد:

«انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملى اجتماعى و سیاسى اسلام را هیچکس به خوبى علاّمه بزرگ و مجتهد سترگ میرزا محمدحسین نائینى «قدس‌سره» توأم با استدلالها و استشهادهاى متقن از قرآن و نهج‌البلاغه در کتاب ذى‌قیمت تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة بیان نکرده است».

سرنوشت ناگوار مشروطه در ایران که به حاکمیت استبداد سیاه خاندان پهلوى منتهى شد، و حوزه و روحانیت و رهبران مشروطه را مأیوس ساخت، از ارزش و اهمیت این اثر نمى‌کاهد، هر چند نائینى از اینکه کتابش پشتوانۀ چنان مشروطه‌اى باشد و مورد سوء استفادۀ قدرت طلبان و فرصت طلبان مدّعى مشروطه خواهى قرار گیرد، ابا داشت و ناراحتى خود را از انتشار کتابش در آن شرائط مخفى نمى‌کرد.

کتاب حاضر مهمترین اثر میرزاى نائینى که شهرت اجتماعى-سیاسى او مرهون آن است، به شمار مى رود.

این اثر به زبان فارسى و با قلمى فقیهانه و عالمانه نگاشته شده است.

با توجه به اشتهار این اثر و شواهد فراوانى که بر تألیف آن توسط علامه نائینى وجود دارد، اظهار تردید برخى‌در این زمینه بی‌اساس بوده و مسأله روشنتر از آن است که نیازمند ذکر شواهد باشد.بسیارى از شاگردان نائینى که دربارۀ استاد سخن گفته‌اند، از تألیف این اثر در عصر مشروطه ذکرى به میان آورده‌اند.

سرنوشت کتاب

یکى از نکات قابل توجه دربارۀ این کتاب، نظر مؤلف آن بر جمع‌آورى نسخ آن در بازار است.

اینکه بعضى از مستشرقین «نفى نگارش تنبیه الامه و طرد آن» را به عنوان یکى از عوارض شهادت شیخ فضل‌للّه نورى به مؤلف نسبت داده‌اند، و اینکه «نائینى تحت شرائط و عوارض بعدى مسوّده‌هاى تنبیه الامة را در رود فرات ریخت یا در آتش سوزاند» و یا اینکه «چون مؤلف این کتاب را با مقام و موقعیت خود در عرصۀ مرجعیت منافى دید، اقدام به جمع‌آورى آن نمود» و یا اینکه «چون نائینى احساس کرد با وجود این کتاب دشمنان او که مخالفان مشروطه بودند، او را زعیم سیاسى مى‌شمارند نه زغیم دینى»همگى یا اخبارى بدون شاهد و مدرک ‌اند و یا صرفا تحلیل‌هایى غیر واقعى به نظر مى‌رسند.چنانکه نسبت دادن جمع‌آورى این کتاب به دشمنان مشروطه نیز گمانى بیش نبوده و چندان بر واقعیات منطبق نیست.

در این باره فقط به یاد آورى چند نکته بسنده مى‌کنیم:

1. «اقدام به جمع‌آورى کتاب از سوى مؤلف» على رغم آنکه توسط یکى از فرزندان ایشان در سالهاى اخیر به شدّت تکذیب شده و اظهار نموده‌اند که این داستان را در ایران شنیده‌اند، با شواهد متعددى که دارد دور از واقعیت نیست.گذشته از اینکه سید محسن امین و محمد حرز‌الدین این مطلب را مطرح کرده‌اند، عبدالهادى حائرى به نقل از فرزند ارشد مؤلف که شاگرد وى نیز بوده، این مطلب را نقل کرده است.

   البته نسبت به جزئیاتى که در این زمینه گفته شده، نمى‌توان اطمینان پیدا کرد، اما اصل این اقدام از مؤلف فقیه آن دور از انتظار نیست.

2. پاره‌اى از انگیزه‌هایى که براى این اقدام بر شمرده‌اند، هم با مقام و منزلت معنوى مؤلف و هم با واقعیات عصر او ناسازگار مى‌نماید.اینکه او براى اشتهار به «رجل دینى بودن» و رسیدن به مرجعیت چنین اقدامی‎کرده باشد، علاوه بر آن که با مقام معنوى و زهد و وارستگى او از دنیا منافات دارد، حکایت از «تنافى مرجعیت با رجل سیاسى بودن» دارد که با شرائط مرجعیت در یکصد سال گذشته و پس از نهضت تنباکو بویژه در عراق منطبق نیست.

   بسیارى از مراجع این دوره حضور در عرصه‌هاى سیاسى-اجتماعى را وظیفۀ خویش دانسته و در دفاع از مبانى دین و حریم امت اسلامى تردیدى به خود راه نمى‌دادند.

3. از این رو، احتمال اینکه سرنوشت مشروطه در ایران و حوادث غیر مترقبه‌اى چون شهادت شیخ فضل‌للّه نورى که بر اثر نفوذ بیگانگان و خوش رقصى بیگانه پرستان رخ داد و روحانیت به کلّى از صحنه خارج شد و مشروطه‌اى بر خلاف نظر رهبران مشروطه تحقق یافت، علت اصلى جمع‌آورى کتابى باشد که در حقیقت با هدف تحکیم پایه‌هاى نظام مشروطه نگاشته شده بود.اما با سرنوشت مشروطه، جمع‌آورى کتاب مى‌توانست این اثر را داشته باشد که قدرت طلبان و آزادیخواهان غربزده با استناد به آثارى از این قبیل مستظهر به حمایت علما نباشند و این نکتۀ بسیار مهمى است که حاکى از هوشیارى مؤلف است.فقیه وارسته‌اى چون نائینى که با احساس مسئولیت این اثر را تألیف کرد، ولى در همان ایام با حادثه ناگوار اعدام نورى و انحراف مشروطه روبرو شد، [1]چنانکه کتابش را جمع‌آورى کند تا اسبتداد پیشگان جدید از آن سوء استفاده نکنند، دور از انتظار نیست، هر چند کتاب او حاوى مباحثى فراتر از مشروطه است.

   [1]این اثر در ربیع‌الاول سال 1327 ه‍.ق به پایان رسید و در همین سال در بغداد به چاپ رسید.

   شیخ فضل‌للّه نورى نیز در 13 رجب همین سال در تهران به شهادت رسید.(ر.ک:ناظم الاسلام کرمانى، تاریخ بیدارى ایرانیان، ج 2، ص535).

   على رغم بى میلى مؤلف نسبت به نشر این اثر پس از به وجود آمدن شرائط جدید، چاپ دوم آن در تهران در چنین شرائطى به سال 1328 ه‍، خود شاهدى بر فراهم بودن زمینه‌هاى سوء استفاده است.در شرائطى که رهبران مشروطه و علما و روحانیان از مشروطه روگردان شده و منزوى گشته‌اند، و نائینى نیز از آن دل سرد گشته، چاپ مجدّد اثر او توسط چه کسانى مى‌توانست صورت بگیرد؟به هر صورت احتمال اینکه چنین انگیزه‌اى در جمع‌آورى نسخ کتاب مطرح بوده، بعید نیست.

4. نکتۀ حائز اهمیت دیگر آنکه، این کتاب با انگیزۀ پاسخگویى به شبهات مخالفان مشروطه نگاشته شد، در حالى که پس از خروج مخالفان مشروطه از صحنه و یکّه تازى مشروطه خواهان غربزده این کتاب جوابگو نبود، و به عبارتى لا اقل بخش مهمى از آن «بلا موضوع»گشته بود، اینک اثرى مورد نیاز بود تا از مشروطۀ مورد نظر رهبران مذهبى مشروطه در برابر مشروطه خواهان غربزده دفاع کند و پاسخگوى تفکرات آنان باشد.در آن شرائط علماى مشروطه خواه در مصاف با مشروعه خواهان نبودند تا این کتاب راهگشا باشد، بلکه در مصاف با روشنفکران غربزده بودند و تألیفى نو لازم بود تا مبانى فکرى علماى مشروطه خواه را مدلّل سازد.

   با این همه اقدام به جلوگیرى از نشر و گسترش این اثر در آن مقطع تاریخى نمى‌تواند این اثر نفیس را، که پاره‌اى از دیدگاه‌هاى اسلام در زمینۀ نظام سیاسى را مدلّل ساخته، بى اعتبار نماید، به شرط آنکه با این اثر علمى «برخورد سیاسى» و «معاملۀ منفعت طلبانۀ گروهى» نشود، بلکه به عنوان اثرى نفیس و تلاشى علمى در تاریخ روحانیت شیعه در عرصه «فقه سیاسى» مورد توجه قرار گیرد.

گفتار بزرگان درباره کتاب

آیت‌الله آخوند ملاّ محمد کاظم خراسانى:رساله شریفۀ «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة» که از افاضات جناب مستطاب شریعت‌مدار، صفوة الفقهاء و المجتهدین ثقةالاسلام و المسلمین، العالم العامل آقا میرزا محمدحسین النائینى الغروى-دامت افاضاته-است، اجلّ از تمجید و سزاوار است که ان شاء اللّه تعالى به تعلیم و تعلّم و تفهیم و تفهّم آن، مأخوذ بودن اصول مشروطیت را از شریعت محقّه استفاده و حقیقت کلمۀ مبارکۀ «بمولاتکم علّمنا اللّه معالم دیننا و أصلح ما کان فسد من دنیانا» را به عین الیقین ادراک نمایند، ان شاء اللّه تعالى.

آیت‌الله ملاّ عبداللّه مازندرانى:رسالۀ شریفۀ «تنبیه الأمّة و تنزیه الملّة»...، اجلّ از تمجید و براى تکمیل عقاید و تصدیق وجدانى مسلمین به مأخوذ بودن تمام اصول و مبانى سیاسیّه از دین قویم اسلام کافى و فوق مأمول است.فللّه درّ مصنّفه المحقق و جزاه عن الاسلام و اهله خیرا و کثر فی الفقهاء و المجتهدین امثاله بمحمد و آله الطاهرین صلوات‌اللّه‌علیهم اجمعین.

تحقیق و تصحیح کتاب

«تنبیه الأمة» تاکنون سه مرتبه به چاپ رسیده، -بار اول به سال 1327 ه‍.ق، در بغداد، قطع رقعى در 95 صفحه، چاپ سربى، مطبعه حیدرى.

-بار دوم به سال 1328 ه‍.ق، در تهران، قطع رقعى در 95 صفحه، چاپ سنگى، کارخانۀ مشهدى خداداد باسمه چى.

-بار سوم به سال 1374 ه‍.ق،(برابر با سال 1334 ه‍.ش) در تهران با مقدمه و توضیحات آیت‌الله سید محمود طالقانى، قطع وزیرى در 142 صفحه.

پس از آن بارها همین چاپ افست شده و منتشر گردیده است.

این اثر همچنین چند مرتبه به زبان عربى ترجمه شده که عبارتند از:

-بار اول در سال 1956‌م به صورت ناتمام در مجله عرفان، شمارۀ 43 توسط صالح جعفرى.

-بار دوم به سال 1410 ه‍.ق، به صورت کامل در مجلۀ الموسم شمارۀ 5 توسط محمد سعید الطریحى در لبنان.

-بار سوم در سال 1419 ه‍.ق، به صورتى مستقل و با مقدمه‌اى سودمند به همت عبدالکریم آل نجف در مؤسسه احسن الحدیث قم.

همچنین در سال 1418 نیز در پایان کتاب «ضد الاستبداد» تألیف توفیق السیف، همراه با توضیحاتى در پاورقى به چاپ رسیده است.

در چاپ سوم کتاب که امروز در بازار موجود است، اغلاط فراوانى به چشم مى‌خورد، علاوه بر آن پاره‌اى از عبارات حذف شده و در پاره‌اى موارد براى سهولت در فهم تغییراتى به عمل آمده که گاه معنا را دگرگون ساخته است.از این رو انتشار متنى تصحیح شده، همراه با ذکر مآخذ و منابع که نیاز امروز جامعۀ علمى است، ضرورى مى‌نمود.

اهمیت این اثر در تاریخ فلسفه سیاسى شیعه بالاخص تاریخ نهضتهاى صد سالۀ اخیر روحانیت از یک سو، و کثرت مراجعه محققان و پژوهشگران به این کتاب، ضرورت انتشار متن منقّح و منطبق بر چاپ اول که به رؤیت مؤلف محقق رسیده و در عین حال همراه با توضیحاتى مختصر و مآخذ و منابع و فهارس مربوطه را دو چندان مى‌نمود.چاپ مجدّد این اثر به معناى نادیده گرفتن تلاش در خور تقدیر آیت‌الله طالقانى رحمه‌اللّه در وارد کردن این کتاب به متن ادبیات سیاسى جامعه در فضاى استبداد زدۀ رژیم گذشته نیست، اما پس از گذشت قریب به نیم قرن، نگاهى دوباره به این کتاب لازم بنظر مى‌رسد تا متناسب با شرائط امروز به جامعه عرضه شود.

متأسفانه على رغم تلاش فراوانى که صورت گرفت به نسخه‌اى خطى از این اثر دسترسى پیدا نشد، ظاهرا دو نسخه خطى از این کتاب در کتابخانه‌ها موجود است:

اول:نسخۀ خطى کتابخانه دکتر عبداللّه فیاض که عکسى از آن در کتابخانۀ مجمع علمى عراق رقم 7 در فهارس نسخ خطى ثبت شده است.

دوم:نسخۀ خطى کتابخانۀ مرحوم وزیرى در یزد.

ولى با مراجعه به میکرو فیلم این نسخه درکتابخانۀ آستان قدس رضوى معلوم شد که این نسخه به سفارش مرحوم وزیرى در سال 1332 ه‍.ش از روى چاپ اول کتاب-احتمالا به دلیل کمبود نسخ آن در بازار-استنساخ شده و در اثر کم دقتى نویسنده مواردى جا افتاده است، لذا ارزش علمى ندارد.تنها براى نگارنده این فائده را داشت که قبل از دسترسى به چاپ اول معلوم شد که چاپ دوم جز در موارد نادرى منطبق بر چاپ اول است و البته با دسترسى به چاپ اول کتاب در کتابخانه ملک این امر مسجّل گردید.

در این تصحیح چاپ اول کتاب مبنا قرار گرفته، اغلاط چاپ سوم تصحیح شده و موارد محذوف تذکر داده شده است و فقط پاره‌اى از اختلاف نسخه‌ها براى آنکه تا حدودى خطاهاى چاپ سوم معلوم گردد، در پاورقى آورده شده و از ذکر اختلافهاى جزئى صرفنظر گشته است.(چاپ اول با حرف رمز «أ»، چاپ دوم با حرف «د» و چاپ سوم با حرف «س» مشخص شده است.) مآخذ، منابع و فهارس و پاره‌اى توضیحات در پاورقى و نیز مقدمه‌اى حاوى زندگی‌نامه علامۀ نائینى، همچنین نشانه‌هاى سجاوندى براى فهم آسانتر عبارت عمیق و مسلسل وار کتاب، از جمله امتیازات این چاپ بشمار مى‌رود.