الهیات محیط زیست
الهیات محیط زیست، اثر سید مصطفی محقق داماد (متولد ۱۳۲۴ش)، فقیه و اسلامپژوه است. این کتاب به بررسی جامع بحران زیستمحیطی از منظر الهیات، فلسفه، فقه اسلامی و ابعاد تاریخی میپردازد و راهکارهایی را برای حفاظت از طبیعت بر اساس آموزههای دینی ارائه میدهد.
| الهیات محیط زیست | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محقق داماد، مصطفی (نويسنده) اعوانی، شهین (ويراستار) |
| ناشر | مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ايران |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1393ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-600-7009-24-6 |
| موضوع | حفاظت محیط زیست - جنبههای مذهبی - اسلام - حفاظت محیط زیست - جنبههای قرآنی |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 7الف 3م 230/155 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
انگیزه نگارش
نویسنده، این اثر را با انگیزه عمیق از مشاهده بحران فزاینده زیستمحیطی جهان و درک ریشههای فکری و اخلاقی آن به رشته تحریر درآورده است. وی به دلیل فقدان پژوهشهای جامع در حوزه الهیات محیطزیست به زبان فارسی و با تکیه بر دیدگاه اسلامی، پس از شرکت در گفتگوهای جهانی و ارائه گزارش در این زمینه، تألیف این کتاب را ضروری دانسته است[۱].
اهمیت کتاب
این کتاب به دلایل متعددی از اهمیت بالایی برخوردار است:
- پاسخگویی به یک بحران جهانی: بهعنوان اثری پیشگام، این کتاب به یکی از مهمترین چالشهای معاصر بشریت، یعنی بحران زیستمحیطی، از منظری نوین پاسخ میدهد.
- رویکرد الهیاتی و فقهی اسلامی: این اثر برای اولین بار بهصورت منسجم و جامع، دیدگاههای الهیاتی و فقهی اسلام را در زمینه حفاظت از محیط زیست مطرح کرده و مبانی نظری و عملی را ارائه میدهد که در ادبیات فارسی کمسابقه است.
- تحلیل جامع ریشهها و راهکارها: کتاب صرفاً به توصیف بحران نمیپردازد، بلکه ریشههای عمیق فکری، اخلاقی و تاریخی آن را تحلیل کرده و راهکارهایی را بر اساس آموزههای دینی، به ویژه قرآن، ارائه میدهد.
ساختار
کتاب، شامل یک پیشگفتار و یازده بخش اصلی است که هر بخش نیز به زیربخشهای متعددی تقسیم میشود.
سبک نگارش
- مستند و ارجاعدهی دقیق: نویسنده با ارجاع مداوم به منابع و ذکر شماره صفحات، اعتبار علمی کتاب را بالا برده است.
- تحلیلی و تفسیری: بهجای صرفاً ارائه اطلاعات، به تحلیل عمیق مفاهیم از دیدگاههای مختلف فلسفی، کلامی و فقهی میپردازد.
- جامعنگر و بینرشتهای: موضوع را از ابعاد گوناگون علمی، فلسفی، دینی، اخلاقی، تاریخی و فقهی بررسی میکند.
- استدلالی و منطقی: در مواجهه با شبهات و چالشها، رویکردی استدلالی دارد و سعی در ارائه پاسخهای منطقی میکند.
- آکادمیک و پژوهشی: با توجه به اینکه توسط «مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران» منتشر شده، از ساختار و زبان آکادمیک بهره میبرد.
گزارش محتوا
- بخش اول (مباحث مقدماتی): این بخش، با تبیین نگرانیهای جهانی در مورد محیط زیست آغاز میشود و بحرانهای محیطی را بهعنوان معضلی جهانی معرفی میکند. نویسنده به آسیبهایی چون تخریب لایه ازون، آلودگی آب و هوا و فجایع نفتی اشاره کرده و ریشه این بحرانها را در نگرشهای خاص بشر به طبیعت و جایگاه انسان در آن میداند. این بخش، با طرح سؤالاتی کلیدی درباره ارتباط انسان با محیط زیست و نقش ادیان در حل این بحران خاتمه مییابد[۲].
- بخش دوم (علمگرایی جدید و پیامدهای منفی آن بر محیط زیست): در این بخش، به تحلیل پیامدهای منفی علمگرایی جدید و مدرنیته بر طبیعت پرداخته میشود. نویسنده، توضیح میدهد که چگونه نگاه صرفاً مادی به جهان، منجر به تقدسزدایی از طبیعت و کاهش ارزش ذاتی آن شده است. او نقش فیلسوفانی چون توماس هابز و آگوست کنت را در شکلگیری این دیدگاه سکولار و بیتوجهی به معنویات طبیعت بررسی میکند و غرور انسان در تسلط بر طبیعت را یکی از ریشههای بحران میداند[۳].
- بخش سوم (ادیان و محیط زیست): این بخش، بر اهمیت بنیادین ارزشها و باورهای مذهبی در حفاظت از محیط زیست تأکید میکند و بحران زیستمحیطی را یک بحران معنوی میداند. نویسنده، به نقش ادیان در ارائه جهانبینی و اخلاقیات لازم برای حفاظت از طبیعت میپردازد. در ادامه، دیدگاه کلیسا نسبت به طبیعت و مفهوم "سلطهجویی انسان" در غرب و در مقابل، دیدگاههای ادیان شرقی و ژاپنی نظیر هندوئیسم، بودیسم، کنفوسیوس و شینتو را که بر هماهنگی و یکپارچگی با طبیعت تأکید دارند، بررسی میکند[۴].
بخش چهارم (شبهات وارده به دین در ارتباط با تخریب محیط زیست و پاسخ به آنها): در این قسمت، به شبهات رایج، بهویژه از سوی متفکران غربی، که دین را مسئول تخریب محیط زیست میدانند، پرداخته میشود. نویسنده، به انتقادات افرادی نظیر نظیر آرنولد توینبی و لین وایت در مورد نقش آموزه "سلطه انسان بر طبیعت" در ادیان ابراهیمی پاسخ میدهد و از دیدگاه اسلامی دفاع میکند که این آموزهها به معنای مسئولیت و خلافت انسان است، نه تخریب بیرویه[۵].
بخش پنجم (دیدگاه قرآن درباره محیط زیست): این بخش، بهتفصیل به جهانبینی قرآنی درباره طبیعت میپردازد. نویسنده، طبیعت را مظهر تجلی خداوند و هر جزء آن را آیه و نشانه الهی میداند. مفاهیمی چون "المحيط" و "الأرض" و جایگاه انسان بهعنوان خلیفه خدا بر زمین مورد بررسی قرار میگیرد و مسئولیتهای او در قبال طبیعت تبیین میشود. همچنین، نظریه تسبیح موجودات در قرآن و دیدگاه فیلسوفانی چون فارابی و ملاصدرا در مورد این مفهوم (که نشان میدهد که همه کائنات خدا را میستایند)، تبیین میشود[۶].
بخش ششم (رابطه رفتار و اعمال انسان با حوادث طبیعی): این بخش، رابطه مستقیم میان رفتار انسان و رخدادهای طبیعی را بر اساس آموزههای اسلامی تبیین میکند. نویسنده بیان میکند که اعمال نیک و بد انسان میتواند منجر به پیامدهای مثبت یا منفی در طبیعت شود و حوادث طبیعی گاهی نتیجه تخلف از اوامر الهی و فساد در زمین است. دیدگاه متفکران اسلامی نظیر ابن سینا و ملاصدرا در مورد این رابطه و تأثیر دعا بر حوادث طبیعی نیز بررسی میشود[۷].
بخش هفتم (دیدگاه علامه اقبال لاهوری بهعنوان متفکر اسلامی معاصر درباره علل تخریب محیط زیست و راهحل آن): این بخش، به دیدگاه علامه محمد اقبال لاهوری در خصوص بحران زیستمحیطی میپردازد. اقبال این بحران را نهتنها یک معضل فیزیکی، بلکه یک بحران فرهنگی میداند که ریشه در رویکرد انسان غربی به طبیعت دارد. او بر بازگشت به معنویات، توسعه خودی انسان و فهم عمیق جایگاه انسان بهعنوان خلیفه خدا تأکید میکند تا راهحلی پایدار برای حفاظت از محیط زیست ارائه شود[۸].
بخش هشتم (تاریخ تمدن ایران در رفتار با محیط زیست): این بخش، به بررسی تعامل ایرانیان با محیط زیست در طول تاریخ میپردازد. نویسنده، به فرهنگ غنی ایرانیان باستان در احترام به طبیعت، از جمله آموزههای زرتشتی، اشاره میکند. او نمونههایی از سازگاری معماری ایرانی (مثل کبوترخانهها) و توجه به منابع طبیعی را ذکر میکند که نشاندهنده احترام و تعهد به محیط زیست بوده است. این بخش، تقابل میان رویکردهای سنتی و تخریبهای نوین را به تصویر میکشد و بر ضرورت توجه به میراث تمدنی ایران برای یافتن راهکارهای حفاظت از محیط زیست تأکید دارد[۹].
بخش نهم (تجلی کلام الهی در طبیعت): این بخش، مفهوم تجلی کلام الهی در طبیعت را شرح میدهد. نویسنده، کلام الهی را به سه صورت "لفظی و نفسی" و "عینی یا فعلی" تقسیم میکند و نشان میدهد که تمام موجودات عالم، بهویژه طبیعت، کلام عینی و فعلی خداوند هستند. با تکیه بر نظریه "نمود" ملاصدرا، در این بخش استدلال میشود که خلقت، ظهور مستمر اوصاف و اسماء الهی است و درک این حقیقت، منجر به شناخت عمیقتر خداوند و افزایش احترام به طبیعت میشود[۱۰].
بخش دهم (فقه محیط زیست): این بخش، به جنبههای فقهی محیط زیست میپردازد. ماهیت فقهی منابع زیستمحیطی و انواع مالکیت (شخصی، دولتی، ملی) در حقوق اسلامی تبیین میشود. مفهوم انفال (اموال عمومی) و حقوق و تکالیف مدیریت آن، بهویژه در مورد جنگلها، مراتع، دریاها، سواحل و آبهای عمومی، مورد بحث قرار میگیرد. همچنین، تفسیر آیات قرآن در خصوص تخریب محیط زیست و خسارات وارده بر منابع طبیعی، با استناد به روایات و قواعد فقهی مانند "قاعده وجوب دفع ضرر محتمل" بررسی میشود[۱۱].
بخش یازدهم (خلاصهگیری همراه با توصیهها): در این بخش، خلاصهای از مباحث اصلی کتاب ارائه میشود و توصیههایی برای حفاظت از محیط زیست بر اساس رویکرد الهیاتی و فقهی اسلامی مطرح میگردد. این توصیهها شامل ارتقای آگاهی عمومی، تقویت ارزشهای اخلاقی و معنوی و اجرای قوانین بر پایه آموزههای دینی برای دستیابی به یک رابطه پایدار و مسئولانه با طبیعت است[۱۲].
پانویس
منابع مقاله
پیشگفتار و متن کتاب.