المذكر و المؤنث (السجستاني)

المذکر و المؤنث، از آثار قرائت‌شناس، قرآن‌پژوه، مفسّر، محدّث و ادیب بصری قرن سوم هجری قمری، سهل بن محمد بن عثمان بن یزید جُشَمی، معروف به ابوحاتم سجستانی (متوفای 255ق)، چگونگی شناسایی تذکیر و تأنیث در اسامی و صفات و افعال زبان عربی را همراه با بیان مثال‌هایی از آیات قرآن و اشعار و امثال توضیح داده است. مدرس، مورخ، مصحح، محقق عراقی و ریاست بخش زبان عربی دانشکده ادبیات دانشگاه بغداد، حاتم صالح ضامن (متوفای 1434ق)، این کتاب را تصحیح و تحقیق کرده و برای آن مقدمه‌ای روشمند و ارزنده نوشته و نویسنده و آثارش و کتاب حاضر را شناسانده و همچنین پاورقی‌هایی بر آن افزوده و منابع مطالبش را تعیین کرده است.

المذكر و المؤنث
پدیدآوران	ابوحاتم سجستانی، سهل بن محمد (نويسنده) ضامن، حاتم صالح (محقق)
ناشر	دار الفکر ** دار الفکر المعاصر
مکان نشر	سوریه - دمشق ** لبنان - بیروت
سال نشر	1418ق - 1997م
چاپ	1
شابک	‎1-57547-385-2
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	الف2م4 6131 PJ
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، المذكر و المؤنث (ابهام‌زدایی) را ببینید.

هدف و روش

• نویسنده در مقدمه‌ ادبی خودش با اشاره به اینکه فصاحت زینت است و باعث افزایش ارزش آدمی می‌شود، افزوده است: سرآغاز فصاحت، شناسایی تأنیث و تذکیر است و این موضوع، حتی در مقایسه با «شناخت اعراب» نیز اهمیت بیشتری دارد... و «مذکّر شمردن مؤنّث و مؤنّث قرار دادن مذکّر»، در نظر هر عربی، چه اعراب را مراعات ‌کند چه نکند، از نشانه‌های عجم بودن و «زبان‌ندانی» است....
• حاتم صالح ضامن، چند ویژگی برای کتاب حاضر ذکر کرده است؛ از جمله:

1. عنایت خاصّ به آوردن شواهدی از قرآن کریم؛
2. بیان وجوه قرائت‌ها در 15 مورد (مثل قرائت عبدالله و حسن)؛
3. اهتمام به بیان لهجه‌های گوناگون عربی، مانند اهالی حجاز و نجد؛
4. توجه به واژگان دخیل، مانند «طست» که مؤنّث و معرّب واژه فارسی «طشت» است؛
5. لحن‌ها و اشتباهات مردمان عوام را نیز مطرح کرده است؛
6. بسیاری از سخنان نحویان بصری را بیان کرده و بر گرایش ادبی خودش (مکتب نحوی بصریان) اصرار ورزیده و آرای نحویان کوفه را ردّ کرده و اسامی آنان را نیز به‌عمد به فراموشی سپرده است؛ مانند فرّاء که از او با تعبیر «زعم من لا أثق بروايته» و «قد رواه من لا أثق به»، یاد کرده است که بر بی‌اعتمادی دلالت دارد؛
7. فراوانی استشهادها به آیات، روایات، امثال، اقوال، اشعار و رجزها.

ارزش و اهمیت کتاب

• یکی از ویژگی‌های ممتاز این اثر، این است: ابوحاتم که کتابی در باب قرائت‌ها دارد و خودش از قاریان است، قرائت‌هایی را در کتاب حاضر آورده که در آثار منتشرشده قرائت، وجود ندارد.

ساختار و محتوا

این اثر، به 34 باب تقسیم شده است. «موارد اشتراک و اختلاف در مؤنّثی که علامت تأنیث ندارد» و «مواردی که برای مذکّر و مؤنّث، واژه‌ای یکسان استفاده می‌شود»، از جمله مباحث این کتاب است.

نمونه مباحث

• اگر اسم مؤنّث، «هاء» تأنیث ندارد، در هنگام تصغیر «هاء» را به آن بیفزا؛ مانند «اُذُن» که «اُذَینَة» می‌شود.
• واژه «زوج» (جفت و همسر) برای زن و مرد هر دو، استفاده می‌شود.
• کاربرد کلمه «سلطان» گاهی مذکر و گاه مؤنّث است. از شخصی مورد وثوق شنیدم که می‌گفت: أتيتُ سلطاناً جائرةً و «قضت به عليك السلطانُ»؛ یعنی برای سلطان، فعل و نعت مؤنّث آورده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.