التمهيد في معرفة التجويد
التمهيد في معرفة التجويد، نوشته حسن بن احمد بن حسن بن احمد بن محمد عطار، کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی. این اثر به بررسی قواعد علم تجوید اعم از مخارج حروف و اصوات و صفات حروف و احکام آنها می‌پردازد. کتاب توسط حمد غانم قدوری تحقیق و مقدمه‌نگاری شده است.
| التمهيد في معرفة التجويد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عطار، حسن (نویسنده) حمد، غانم قدوری (محقق) |
| ناشر | دار عمار |
| مکان نشر | عمان |
| سال نشر | مجلد1: 2000م , 1420ق , |
| چاپ | 1 |
| موضوع | قرآن - تجويد |
| زبان | فارسی عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 79/6 /ه8ت8 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب دارای، مقدمه تحقیق و مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در ده باب است. این اثر از 143 منبع عربی بهره برده که برخی از آنها عبارتند از: معجم البلدان یاقوت حموی، مجمع الزوائد هیثمی، السنن و کتاب الضعفاء و المتروكين و فضائل القرآن احمد بن شیعب نسائی، لسان العرب ابن منظور، موطأ مالک، غاية الاختصار في القرائات العشر، جامع البيان عن تأويل آي القرآن طبری، بغية الوعاة في طبقات اللغويين و النحاة، تاريخ الخلفاء، الجامع الصغير في أحاديث البشير النذير، الدر المنثور في التفسير بالمأثور، طبقات الحفاظ و همع الهوامع شرح جمع الجوامع في علم العربية از سیوطی و..[۱].
گزارش محتوا
حمد غانم قدوری در توضیح کتاب می‌نویسد: نام کتاب حاکی از موضوعی است که از آن بحث می‌کند. این کتاب درباره علم تجوید است که به اداء قرآنی از طریق آموزش مخارج اصوات و صفات آنها و احکام صوتی که از ترکیب نشأت می‌گیرند، عنایت دارد. وجه امتیاز کتاب تمهید عطار از کتاب‌های تجویدی پیش از خودش در موارد زیر است:
- مقدمه‌ای که نویسنده، کتاب را با آن شروع کرده و یک سوم از کتاب را گرفته است. او در این مقدمه آداب قاری را در خوراک و رعایت نظافت و نیک کردن صدایش بیان می‌کند.
- نویسنده به روایات نبوی و آثار منقول از صحابه و علمای امت درباره تلاوت و نیک نمودن صدا عنایت ویژه‌ای دارد؛ تا جایی که احادیث و آثار در این کتاب به 561 مورد می‌رسد. نویسنده این احادیث را با اسنادشان به شکل کامل آورده است و این کتاب از این جهت با کتاب‌های حدیث مشابهت دارد.
- او به موضوعات لغوی (که نویسندگان در این علم به آنها اعتنایی نکرده‌اند) پرداخته است. از جمله به موضوع اعراب پرداخته و بیش از یک باب از ابواب کتاب را به آن اختصاص داده است و در آن روایاتی آورده که متعلق به شروع علم عربی است و محقق کتاب مانند آن را در جای دیگر نیافته است. وی همچنین به موضوع تصحیف پرداخته و روایات زیادی حول این موضوع نقل می‌کند[۲].
خواننده این کتاب با توجه به محتوای مطالب و فصول آن درمی‌یابد که مباحثی چون آموزش مخارج اصوات و صفات آنها و کیفیت تلفظ آنها در ترکیب، که از موضوعات اساسی علم تجوید هستند، فقط دو باب از ده باب مطالب این کتاب را اشغال کرده است و ابواب دیگر، به موضوعات دیگری پرداخته که ارتباط قوی‌ای با قرائت قرآن دارند، ولی نویسندگان کتاب‌های تجویدی اهتمامی به ذکر آنها نداشته‌اند[۳].
محتوای مطالب فصل‌های ده‌گانه این کتاب را امور ذیل تشکیل می‌دهند: تفسیر آیاتی درباره با ترتیل خواندن قرآن و عجله نکردن در این امر. مؤلف در این بخش به تفسیر آیات 32 سوره فرقان، 4 مزمل، 16 قیامت و 106 اسراء می‌پردازد. او سپس به بیان سه روایت در فضیلت قاریانی که عالمانه و بامهارت به قرائت قرآن همت می‌گمارند، می‌پردازد[۴]؛ مانند این روایت: از عایشه نقل شده که پیامبر(ص) فرمود: کسی که قرآن را بخواند و در آن ماهر باشد با سفیران بزرگوار نیکوکار (السفرة الكرام البررة) همراه خواهد بود و کسی که قرآن بخواند؛ درحالی‌که بر او دشوار و مشقت‌بار است، دو پاداش خواهد داشت[۵].
باب سوم، مشتمل است بر روایاتی درباره پاداش اهل قرائت قرآن با ترتیل و کرامت و فضیلتی که خدای متعال برای آنان آماده کرده است؛ مثلاًدر روایتی شخصی به ابن عباس گفت: من قرآن را سریع و باعجله می‌خوانم، حرف زدنم هم همین طور است و ابن عباس گفت: خواندن یک سوره بقره با ترتیل و آرامش، در نزد من محبوب‌تر است از اینکه تمام قرآن را در یک شب با شتاب بخوانم[۶].
حسن عطار در فصل چهارم، اوصاف قرائت رسول‌الله(ص) را بیان می‌کند. وی پس از بیان آنچه از قرائت پیامبر نقل شده، آن را به سه قسم مد و تحقیق بدون ترجیع، تردید و ترجیع و قرائت حرف‌حرف و آیه‌آیه با ترسل و ترتیل و تقطیع، تقسیم می‌کند و اوصاف هرکدام از این قرائات را بیان می‌کند و سپس صوت پیامبر(ص) را توصیف می‌نماید[۷].
از براء نقل شده است که شنیدم پیامبر اکرم(ص) در نماز عشا سوره تین را می‌خواند و من هیچ کسی را خوش‌صداتر از ایشان هنگامی که قرآن می‌خواند، ندیدم[۸].
نویسنده مباحث کتاب را با بیان اوصاف قرائت قاریان ده‌گانه ادامه می‌دهد و سپس روایاتی را در برانگیختن خوانندگان قرآن به تلاش و کوشش در قرائت آن با لحن عربی و فصیح و زیبا و بدون غلط ذکر می‌کند؛ مثلاًروایتی را از پیامبر(ص) نقل می‌کند که در آن بیان شده: هرکه قرآن بیاموزد و با لحن عربی فصیح و بدون غلط بخواند، اجر صدّیق و شهید را دارد. وی می‌گوید: این روایت عجیبی است؛ زیرا در سندش چهار تن از صحابه هستند که از یکدیگر نقل می‌کنند و سه تن از تابعین[۹].
او در فصل هفتم درباره اعراب کلمات می‌نویسد و پس از بیان معنی لغوی آن، درباره لحن جلی و خفی صحبت کرده و سپس اخبار برخی از مصحّفین و اهمیت اسناد را بیان می‌کند. در فصل هشتم اسامی حروف و مخارج آن را توضیح می‌دهد. ادامه مطالب کتاب درباره کیفیت تلفظ حروف در حال قرائت قرآن اعم از حروف مد و لین و حروف حلقی و... است.[۱۰].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب و فهرست منابع در انتهای کتاب ذکر شده است. این کتاب دارای دو نسخه خطی است که یکی در کتابخانه شهر قسطمونی ترکیه و دیگری در کتابخانه چستر بیتی شهر دبلن ایرلند نگاهداری می‌شود.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.