التسهيل لعلوم التنزيل
التسهيل لعلوم التنزيل، اثر محمد بن احمد بن جُزَىّ غرناطى كلبى معروف به ابن جُزَىّ (متوفى 741ق) يكى از موجزترين و در عين حال مفيدترين و فراگیرترين تفاسير مغرب اسلامى است. اين تفسير شامل جميع قرآن بوده، به مذهب سلف از اهل سنت در عقيده، طرح آراء مذاهب چهارگانه فقهى و عنايت به فوائد عام در نظم قرآن، تمايل دارد.
| التسهیل لعلوم التنزیل | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن جزی، محمد بن احمد (نویسنده) خالدی، عبدالله (محقق) |
| ناشر | شرکة دار الأرقم بن أبيالأرقم |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| چاپ | 1 |
| موضوع | تفاسیر اهل سنت - قرن 8ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 95/5 /الف2ت5 1300الف |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
انگیزه تأليف
مؤلف در مقدمه تفسير خود، هدف نگارش آن را در چهار مورد برمى‌شمرد:
- فراهم آوردن علم بسيار در كتابى كم حجم.
- ذكر نكته‌هایى بديع و فوايدى شگفت كه كمتر در يك كتاب آمده است.
- شرح و بيان مشكلات و غوامض و مجملات.
- تحقيق اقوال درست و نادرست مفسّران و شناساندن راجح از مرجوح.
مقدمات تفسير
مؤلف دو مقدمه بر كتاب نوشته است: در مقدمه اوّل مباحثى در دوازده بخش پيرامون برخى اصطلاحات علوم قرآنى تحت عناوين زير آورده است: نزول قرآن، سوره‌هاى مكى و مدنى، معانى و علوم قرآن كريم، اسباب اختلاف بين مفسران، ذكر مفسران و جوامع قرائت، فصاحت و بلاغت و ادوات بيان، ناسخ و منسوخ، وقف، اعجاز قرآن و فضل آن. اين مقدمه، تا حدود زيادى به مقدمه تفسير «المحرر الوجيز» ابن عطيه، شباهت دارد. در مقدمه دوم، تفسير معانى كلماتى (اسم، فعل، حرف) كه بيش از چند بار در قرآن آمده است را به ترتيب حروف الفبا تنظيم نموده و با اختصار، آن را مقدمه‌اى برای تفسير آيات محسوب كرده است.
روش كلى تفسير
همانطور كه اشاره شد، وى در اصول و فروع فقهى، مالكى سلفى است و همين عقيده سلفى او در برخى آراى فقهى وى ذيل آيات احكام قرآن راه يافته و آراى فقهى چهار مذهب اهل سنت را به‌طور تطبيقى طرح كرده و در مذهب خود متعصب نيست. در طرح مباحث علمى بيشترين تأثير را از ابن عطيه و صاحب كشاف پذيرفته و منقولاتى هم از ديگر مفسران در تفسيرش آمده است. از مطالعه تفسير چنين به نظر مى‌رسد كه وى به‌رغم عقايد سلفى‌اش به تصوف هم دلبستگى داشته و آن را با قرآن مرتبط مى‌دانسته است.
ابتداى برخى سور را با ارائه اطلاعاتى كلى راجع به آنها مانند: نام، تعداد آيات، مكى، مدنى بودن، پشت سر مى‌گذارد و با ذكر آيات مهم‌ترين عبارات آن را با توضيح تك واژگان شرح كرده و عبارات روشن را بى‌تفسير گذاشته است. از جمله موارد بى‌تفسير، آياتى است كه قبلاً شبيه آنها را شرح داده باشد. وى نظريات مفسران را به ايجاز آورده و در اكثر موارد از ذكر نام آنها خوددارى مى‌نمايد و علت آن را عدم صحت اسناد اقوال و يا اختلاف ناقلين در نسبت آنها ذكر مى‌كند. بنابراین ذكر روايات اغلب بى‌سند است.
ابن جزىّ سعى نموده بين مأثور و اجتهاد را در تفسير خود جمع نمايد، منتهى طرح تفاسير اجتهادى بسيار كمتر از تفاسير مأثورى است كه آورده است.
وى به اسباب نزول آياتى كه شأن نزول داشته‌اند اشاره كرده است. به تناسب آيات و سوره‌ها به اختلاف قرائت‌ها، مباحث نحوى و اشتقاق نيز نه چندان وسيع و ملال‌آور عنايت داشته است.
ايشان به قصص قرآنى نيز مى‌پردازد و در اين بين به اسرائيليات نيز توجه دارد و در مواردى به نقد مفسرينى كه از ذكر اسرائيليات ابايى نداشته‌اند مى‌پردازد. وى معتقد است بخشى از اين قصص با مقام و منصب انبياء(ع) سازگارى ندارد. با اين وصف مواردى بدون نقد باقى مانده است. در روايات نيز با اينكه وعده داده بود فقط صحيح از آنها را نقل نمايد، غيرصحيح آورده شده است.
ترتيبى بودن تفسير، مانع از آن نشده كه ابن جزى، در مواردى به بحث موضوعى بپردازد، بدين‌جهت نمونه‌هایى از اين بحث‌ها را مى‌توان در تفسير وى مشاهده كرد. مباحثى نيز در استنباط از آيات در ضمن تعبير «فوائد» مطرح مى‌نمايد.
نسخه شناسى
التسهيل به دفعات چاپ و نشر يافته است، از جمله: در سال 1355ق در مصر، المكتبة التجارية الكبرى در دو مجلد، و پس از آن در بيروت دارالكتاب العربى به سال 1393ق، 1972م طى چهار جزء در يك مجلد بزرگ. دارالفكر بيروت نيز به تصحيح عده‌اى از علما، چاپى طى چهار جزء در دو مجلد رحلى ارائه داده است.
اخيراً دارالكتاب العربى بيروت، اين تفسير را در يك مجلد رحلى با سه ملحقات در حاشيه و انتهاى آن به چاپ رسانده است؛ اين ملحقات عبارتند از: 1-رواياتى از صحاح در فضائل برخى سوره‌ها كه در تفسير موجود نمى‌باشد. 2-مطالبى پيرامون آيات ناسخ و منسوخ كه اين دو در حاشيه به چاپ رسيده‌اند. 3-وجيزه‌اى در خلاصه فضائل قرآن كه در انتهاى تفسير به چاپ رسيده است.
درباره تسهيل
از تحقيقات انجام گرفته بر اين تفسير موارد زير را مى‌توان نام برد:
- خلاصه ابوالحسن بن عبدالعزيز تلمسانى به نام «القاموس الوجيز للقول العزيز» كه خلاصه‌اى از تفسير التسهيل مى‌باشد.
- حاشيه‌اى بر تفسير از محمد بن طالب بن سوره فاسى.
- «إبن جزى و منهجه في التفسير» على‌محمد الزبيرى دمشق 1407ق در دو جلد.
- «الإمام إبن جزى الكلبي و جهوده في التفسير من خلال التسهيل لعلوم التنزيل» از عبدالحميد محمد ندا، قاهره 1400ق، پایان‌نامه فوق‌ليسانس.
منابع مقاله
- مقدمات و متن كتاب.
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، به كوشش كاظم موسوى بجنوردى، ج 3، ص235.
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، بهاء‌الدين خرمشاهى، ج 1، ص119 و 687.
- المفسرون حياتهم و منهجهم، سيد محمد على ايازى، ص247.
- مناهج المفسرين، منيع عبدالحليم محمود، ص209.