البحر الزخار
البحر الزخار، معروف به «مسند البزار» تألیف احمد بن عمرو بن عبدالخالق عتکی بزار (متوفی 292ق) مجموعه‌ای حدیثی حاوی احادیث اهل سنت در بیست جلد است. تحقیق کتاب به قلم گروهی از محققین به نام‌های محفوظ الرحمن زین الله، صبری بن عبدالخالق شافعی، بدر بن عبدالله بدر، سلمان، مشهور حسن و عادل بن سعد به سامان رسیده است.
| البحر الزخار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عتکی بزاز، احمد بن عمرو (نويسنده)
ابن سعد، عادل (گردآورنده) زین‌الله، محفوظ‌الرحمن (محقق) بدر، بدر بن عبدالله (مصحح) سلمان، مشهور حسن (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | مسند البزار |
| ناشر | دار الکتب العلمية مکتبة العلوم و الحکم |
| مکان نشر | لبنان - بيروت عربستان - مدينه منوره |
| سال نشر | مجلد1 الی مجلد20: 2009م , 1430ق, |
| موضوع | احاديث اهل سنت - قرن 3ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 20 |
| کد کنگره | BP 119 /ب4ب3 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب در بیست جلد منتشر شده که دو جلد آخر آن را فهارس تشکیل داده است.
بزار مسندش را بر مسانید صحابه مرتب کرده و مسندش را مانند متقدمین -که مسانید را تصنیف می‌کردند و در مسانیدشان ترتیب حروف معجم را رعایت نمی‌کردند- نوشته است؛ مانند مسند ابوداود طیالسی، مسند احمد بن حنبل، مسند حارث و مسند ابی یعلی[۱]. او ابتدا مسانید خلفای اربعه سپس بقیه عشره مبشره و در ادامه مسانید عباس و حسن و حسین(ع) و غیر آن‌ها از صحابه را ذکر کرده است.
گزارش محتوا
محقق کتاب؛ محفوظ الرحمن زین‌الدین در مقدمه، شناخت علل حدیث را از والاترین، شریف‌ترین و دقیق‌ترین انواع علوم حدیث دانسته که تنها اهل حفظ و خبره و فهم استوار از آن برخوردار هستند. ایشان ضمن بیان اهمیت این موضوع درباره انگیزه تحقیق این اثر می‌گوید: به دلیل اهمیت و ویژگی موضوع کتاب، سبب شد که تمام تلاشم را برای تحقیق برخی کتبی که در این فن دشوار و عمیق تألیف شده را به‌کار ببندم. ابتدا به تحقیق «تلخيص العلل المتناهية في الأحاديث الواهية للذهبي» اقدام نمودم سپس به تحقیق «العلل الواردة في الأحاديث النبوية» دارقطنی پرداختم. در اثناء کار بر کتاب العلل دارقطنی مسند امام ابوبکر بزار با نام «البحر الزخار» را یافتم که مشتمل بر فواید فراوانی بود که در غیر آن یافت نمی‌شد. این کتاب با العلل دارقطنی در بسیاری از احادیث مشترک است، لذا تصمیم به تحقیق کتاب در لباسی نو گرفتم[۲].
مطالعه شرح‌حال، اساتید، شاگردان و آثار بزار از دیگر مطالبی است که محقق کتاب آن را مورد بررسی قرار داده است[۳]. پس‌ازآن مدح علمای اهل سنت درباره بزار مطرح شده است[۴]؛ اگرچه برخی او را مدح کرده و ستوده‌اند؛ اما برخی نیز چون ابواحمد حاکم می‌نویسد: «در اسناد و متن اشتباه دارد». دارقطنی و نسائی نیز معتقدند که بر حفظش تکیه می‌کرده و به‌ویژه در اخبارش از مصر فراوان اشتباه می‌کند[۵].
از دیرباز اهتمام به بررسی علل احادیث نزد اهل سنت و شیعه رایج بوده و کتب بسیاری در موضوع علل الحدیث نگاشته شده است. فقهای شیعه نیز در کتب فقهی و در مقام فتوا، احادیث دارای علت را شناسایی کرده و مورد استناد قرار نداده‌اند[۶]. ازآنجاکه مسند بزار از جمله آثاری است که علل وارده در احادیث نبوی را توضیح می‌دهد، بنابراین محقق کتاب لازم دیده برخی مطالب را پیرامون علت توضیح دهد لذا اقسام علت، اقسام اجناس علت و راه شناخت علت را شرح و توضیح می‌دهد[۷].
جزء ششم کتاب به مسند علی بن ابیطالب(ع) اختصاص یافته که در جلد دوم و سوم کتاب ارائه شده است[۸]. مسند علی(ع) به ترتیب راویانی که از علی بن ابیطالب(ع) روایت نقل کرده‌اند آمده است. این راویان شامل ابن مسعود، طلحه، ابن عباس، عبدالله بن عمر، عبدالله بن جعفر، عبدالله بن زبیر، جبیر بن مطعم، ابوموسی اشعری، ابوهریره، ابورافع، ابوسعید خدری، ابوجحیفه، عمرو بن حریث، جابر بن عبدالله و... می‌شوند.
البحر الزخار از جمله منابع حدیث غدیر در قرن سوم و چهارم هجری است. این حدیث شریف در منابع مختلف با اندک اختلافی ذکر شده است. از جمله در این اثر چنین آمده است: «اللهم من کنت مولی له فهذا مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه»[۹].
کاوش درباره کیفیت نزول آیات و جایگذاری آن‌ها در سوره‌ها یکی از مباحث حائز اهمیت در حوزه علوم اسلامی است. کاوش درباره کیفیت نزول آیات در سوره‌ها در دوران معاصر بیش از گذشته دغدغه اندیشمندان علوم دینی شده که در نتیجه آن گروهی با پذیرش نزول پیوسته آیات، جز چند آیه محدود که در برخی روایات بر جایگذاری آن توسط پیامبر(ص) تصریح شده، قائل به نزول پیوسته سوره‌ها شده‌اند. در مقابل گروهی از اندیشمندان بر نزول گسسته سوره‌ها تصریح داشته و در تأیید دیدگاه خود به روایت مشهور «ضعوُا هذِهِ الآیاتِ...» استناد کرده‌اند[۱۰]. بزار در مسند خود در قرن سوم نیز درباره ضعف‌های متعدد این روایت چنین نگاشته: این حدیث را فقط با سند مذکور می‌شناسم و هیچ طریق دیگری برای نقل آن از پیامبر(ص) نیافتم. در میان اصحاب نیز تنها عثمان بوده که چنین چینشی را از پیامبر(ص) نقل کرده و این روایت نیز تنها روایتی است که ابن عباس از عثمان بازگو کرده است. متفرد بودن این روایت از سه جهت موجب تصریح بزار بر ضعف این روایت شده است. درحالی‌که انتظار می‌رود در خصوص این مسئله مهم، روایات متعدد و شناخته شده‌ای بیان گردیده باشد؛ حال آنکه با روایتی واحد که سند متفرد و راوی مجهولی دارد مواجه هستیم[۱۱].
از جمله ویژگی‌های مسند بزار می‌توان به این موارد اشاره نمود: غالباً ً احادیث مسند را ذکر می‌کند، غالباً ً اسناد حدیث را قبل از متن می‌آورد، غالباً ً متن را مفصل می‌َآورد و اکتفای به اشاره و ذکر اطراف نمی‌کند و درصورتی‌که روایت مشابهی از حیث متن و متفاوت از جهت سند وجود داشته باشد در ذیل آن حدیث با لفظ «مثله» به آن اشاره می‌کند. ایشان گاه به صحت و ضعف احادیث نیز اشاره می‌کند و درباره برخی از سند احادیث مطالبی ارائه می‌دهد [۱۲].
وضعیت کتاب
فهارس آیات، احادیث و آثار بر طبق حروف الفبا، احادیث و آثار بر طبق ابواب فقه، مسند ابوبکر، مسند عمر، رواتی که شرح‌حالشان آمده، کلمات غریبه، اماکن و بلدان، فرق و قبایل، مصادر و موضوعات در انتهای برخی از جلدهای کتاب ذکر شده است. همچنین دو جلد 19 و 20 نیز حاوی فهارس کل مجموعه است.
پانویس
- ↑ مقدمه محقق، ج1، ص 31
- ↑ همان، ص7-6
- ↑ همان، ص13-8
- ↑ همان، ص14
- ↑ همان، ص16-15
- ↑ ایزدی، مهدی؛ مظاهری طهرانی، بهاره؛ ص27
- ↑ مقدمه محقق، ص25-17
- ↑ ر.ک: متن کتاب جلد2، ص94
- ↑ ر.ک: خسروی سرشکی، مهدی، ص155 و 160؛ جلد 2، ص235، حدیث 632
- ↑ ر.ک: کلباسی، زهرا؛ احمدنژاد، امیر، ص 146
- ↑ ر.ک: همان، ص151-150
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ج1، ص34-32
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- خسروی سرشکی، مهدی، «نقل‌های حدیث غدیر در منابع روایی قرن سوم و چهارم»، پایگاه مجلات تخصصی نور: علوم حدیث، بهار 1377، شماره 7، ص 154 تا 161.
- کلباسی، زهرا؛ احمدنژاد، امیر، «نقد و بررسی دلالت روایت «ضعوا هذه الآیات...» بر نزول گسسته سوره‌های قرآن»، پایگاه مجلات تخصصی نور: مطالعات فهم حدیث، بهار و تابستان 1396، سال سوم، شماره 6، صفحه 145 تا 169.
- ایزدی، مهدی؛ مظاهری طهرانی، بهاره؛ «علت در حدیث و موازین شناخت آن از دیدگاه استاد محمدباقر بهبودی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، زمستان 1394، شماره 28، ص26 تا 53.