الأمالي الإثنينية
الأمالي الأثنينية، اثر مرشد بالله یحیی بن حسین بن اسماعیل جرجانی شجری (412- 479ق)، کتابی است در بیان روایات زیدیه که با تحقیق عبدالله بن حمود عزی به چاپ رسیده است.
| الأمالي الأثنينية | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مرشد بالله، یحیی بن حسین (نویسنده) عزی، عبدالله بن حمود (محقق) |
| ناشر | مؤسسة الإمام زيد بن علي الثقافية |
| مکان نشر | یمن - صنعا |
| سال نشر | 1429ق/2008م |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 1 1 / 1 A |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
علت نام‌گذاری کتاب
علت شهرت و نام‌گذاری این اثر به نام أمالی به دلیل املای آن در روزهای دوشنبه بوده است[۱].
نام‌های دیگر کتاب
این کتاب به نام «الأنوار» نیز در میان زیدیه شهرت دارد[۲].
ساختار
کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در ده باب، تنظیم شده است.
شجری در این کتاب در ده فصل نخست، در پنج باب به ذکر احادیث مربوط به نسب پیامبر، تولد، دوران شیرخوارگی، بعثت و ازدواج‌های آن حضرت پرداخته و در باب ششم، احادیث مربوط به فضایل حضرت فاطمه زهرا(س) را ذکر کرده است. در ابواب بعدی، نخست به همسران پیامبر، فضایل علی(ع)، فضایل حسنین(ع) پرداخته و سرانجام احادیث ناظر به فضایل زید بن علی و اخبار مربوط به زید را گردآوری کرده است[۳].
گزارش محتوا
در مقدمه، ابتدا به بحث پیرامون روش اهل‌بیت(ع) در حدیث و روایت و قواعد زیدیه درباره علم حدیث پرداخته شده و سپس، شرح‌حال مفصلی از نویسنده، ارائه گردیده است[۴].
عالمان زیدی به‌منظور نشان دادن مشروع بودن حرکت خود، آثار مختلفی را به رشته تحریر درآورده‌اند. بخشی از این آثار در پاسخ به پرسش‌های جامعه زیدیه و برخی دیگر شمول بیشتری داشته، به جوامع غیر زیدی نیز توجه داشته است. تک‌نگاری‌های نوشته شده درباره سیره و منش عملی امامان مشروع زیدی که تحت نام ادبیات سیره‌نویسی در زیدیه شناخته می‌شود، اساساً ناظر به جامعه زیدیه است، اما کتاب حاضر را می‌توان اثری از دسته دوم دانست[۵].
تبار علوی و جایگاه برجسته سادات اعم از گرایش‌های مذهبی آن‌ها، مهم‌ترین جنبه مورد تأکید عالمان زیدی بوده است. شجری نیز بخش اول کتاب خود را به ذکر فضایل و شمه‌ای از اخبار پیامبر(ص) اختصاص داده است. المرشد بالله عمده مطالب خود در این بخش از امالی را از «کتاب المعجم الكبير» ابوالقاسم سلیمان بن احمد بن احمد بن ایوب طبرانی (متوفای 360ق) نقل کرده است که المرشد بالله کتاب‌های وی را در اصفهان و نزد شاگرد و راوی مشهور طبرانی، ابوبکر محمد بن عبدالله بن احمد بن ریذه نقل کرده است[۶].
همچنین المرشد بالله بخشی از اخبار تاریخی خود را از کتاب نسب قریش ابوعبدالله زبیر بن بکار نقل کرده است. در توضیح فاطمه‌هایی که در سلسله پیامبر بوده‌اند، شجری خبر بلندی را به نقل از ابوالحسن محمد بن حسین بن علی صفار از ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن محمد شیبانی از قول ابوعبدالله جعفر بن محمد، مشهور به «ابن قیراط» نقل کرده است[۷].
هفت باب اول کتاب، به‌تفصیل اخبار و احادیثی درباره پیامبر(ص)، همسران، فرزندان و دیگر وابستگان پیامبر(ص) است[۸].
باب هشتم، اخباری درباره فضایل علی(ع) است. همچون بخش‌های دیگر کتاب، شجری، اخبار و احادیث فراوانی از کتاب «معجم الکبیر» طبرانی نقل کرده است؛ در حقیقت اگر گفته شود امالی اثنینیه فوایدی برگرفته از کتاب «معجم الکبیر» طبرانی است که مطالب دیگری نیز از دیگر منابع بر آن افزوده شده، سخن بی‌راهی نخواهد بود[۹].
حضور مشایخ امامی و زیدی کوفه در این بخش کتاب پررنگ‌تر است. شجری روایاتی به‌واسطه دو عالم و شریف احتمالاً زیدی کوفی، ابوطاهر حسن و ابومحمد ابراهیم فرزندان ابوالحسین محمد بن عمر بن یحیی بن حسین حسینی از ابوالمفضل محمد بن عبدالله شیبانی نقل کرده است. در نقل اخیر، شیبانی، روایت خود را از ابوالقاسم جعفر بن محمد علوی موسوی در خانه‌اش در مکه سماع کرده است که او نیز خبر را به روایت عبیدالله بن احمد بن نهیک به طریق خود از جابر بن یزید جعفی نقل کرده است و حدیث، بیان وصیت‌نامه علی(ع) به فرزندانش در بستر احتضار است و ذکر برخی اخبار در فضایل حسنین(ع) موضوع باب نهم است[۱۰].
اهمیت خاص کتاب برای پژوهشگران زیدیه، مطالب گردآوری شده شجری در باب دهم کتاب است که بیان اخبار زید بن علی است. نخستین خبر نقل شده درباره فضایل زید بن علی، خبری است که شجری از عالم و محدث نامور زیدی کوفه، ابوعبدالله علوی با اسنادی زیدی نقل کرده است و دربردارنده تاریخ تولد زید بن علی در سال 75ق و زمان شهادت او در سال 122ق است. این اخبار و چند خبر دیگر این مجموعه، باید برگرفته از کتاب ابوجعفر محمد بن عمار عطار باشد که به گردآوری اخبار علویان در روزگار خود شهره بوده است. پایان‌بخش اخبار زید بن علی، نقل کتاب «تسمیة من قتل مع زید بن علی» نگاشته ابو‌مخنف لوط بن یحیی ازدی است[۱۱].
بی‌شک «امالی اثنینة»، سوای ارزش به‌عنوان یک متن کهن حدیثی، برای پژوهشگران تاریخ و کلام زیدیه به‌عنوان متنی اصیل و متعلق به زیدیان ایرانی، اهمیت فراوانی دارد[۱۲].
نکته قابل‌توجه آن که آثار شجری همانند بسیاری از متون زیدی تدوین شده توسط عالمان زیدی در قرون سوم تا پنجم به روایت قاضی جعفر بن احمد بن عبدالسلام مسوری (متوفای 573ق) است که وی در نزد احمد بن علی کنی آثار شجری را همانند بسیاری از آثار دیگر زیدیان ایرانی و عراقی سماع کرده است. کنی خود کتاب را به روایت از سید ابوطالب عبدالعظیم بن مهدی بن نصر بن مهدی حسینی ونکی از شاگردان شجری، یعنی اسماعیل بن علی بن اسماعیل فرزادی، حسن بن علی بن ابی‌طالب فرزادی، قاضی ابوالعلاء زید بن علی بن منصور راوندی و ابوسعد یحیی بن طاهر بن حسین بن علی بن حسین سمان رازی از المرشد بالله روایت کرده است. گاه نیز در برخی از طرق کنی، امالی اثنینیه را به روایت توران شاه بن خسرو شاه بن بابویه (ظاهراً بانویه) جیلی به روایت حسن بن علی فرزادی از المرشد بالله روایت کرده است[۱۳].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب به همراه فهرست آیات و احادیث و آثار، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، به اختلاف نسخ اشاره شده است[۱۴].