الأعمال الفلسفية
الأعمال الفلسفية، مشتمل بر تعدادى از آثار ابونصر محمد بن محمد فارابى (متوفى 950م) است كه به همت جعفر آل ياسين گردآورى و منتشر شده است. اين اثر مشتمل بر پنج كتاب يا مقاله از آثار فارابى به زبان عربى است. جلدهاى ديگر اين كتاب به دلايل نامعلومى منتشر نشده است.
| الأعمال الفلسفية | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فارابی، محمد بن محمد (نویسنده) آل یاسین، جعفر (محقق) |
| ناشر | دار المناهل |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1992م , 1413ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | 1.فارابی، محمد بن محمد، 260؟ - 339ق. - نقد و تفسير 2.فلسفه اسلامی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BBR 327 /الف6 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
كتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى مختصر، مقدمه تحقيقى یک‌صد صفحه‌اى از محقق و متن اصلى در دو بخش است. در بخش اول هر اثر، نخست به‌طور عام معرفى شده و از هويت آن سخن رفته، سپس شيوه تحقيق آثار و هفت نسخه خطى معرفى شده است. در بخش دوم نيز متن كتب و مقالات ارائه شده است.
گزارش محتوا
- كتاب «تحصيل السعادة»: ابن النديم (متوفى 385ق) در كتاب «الفهرست» و ابوالقاسم صاعد اندلسى (متوفى 462ق) در كتاب «طبقات الأمم» و ابن ابى‌اصيبعه (متوفى 668ق) در كتاب «عيون الأنباء في طبقات الأطباء»، هيچ‌كدام از اين كتاب يادى نكرده‌اند. تنها در سده ششم هجرى مورخى غزنوى نام، در كتاب خود به نام «إتمام التتمة (تتمة صوان الحكمة)»، نام كتاب «تحصيل السعادة» را مى‌برد. جمال‌الدين قفطى از آن به «رسالة نيل السعادات» ياد كرده است. برخى از محققین اين رساله را جزئى از كتاب ديگرى دانسته‌اند اما آل ياسين نظر آن پژوهشگران را درست نمى‌داند و معتقد است كه كتاب «تحصيل السعادة» رساله‌اى جداگانه و مستقل است.
- اين كتاب سابقاً جزو آثار فارابى به نام «رسائل الفارابي» (حيدرآباد دكن، 1345ق) چاپ شده بود، ولیکن آن متن غلطهاى فراوان دارد؛ چراكه تنها به یک نسخه اعتماد كرده‌اند. اما در چاپ حاضر چهار نسخه خطى معتبر مورد استفاده قرار گرفته است.[۱]
- فارابى كتاب خود را چنين آغاز مى‌كند: «اشياى انسانى‌اى كه هرگاه در ميان امت‌ها و شهروندان حاصل شود مايه سعادت دنيوى آنان در اين جهان و سعادت اخروى‌شان مى‌گردد، چهار چيز است: فضايل نظرى، فضايل فكرى، فضايل اخلاقى و صناعات عملى». اما پيش از بيان اين چهار چيز فارابى سؤالاتى را مطرح مى‌كند، از آن جمله اينكه: برای رسيدن به اين سعادت نظرى و عملى، از كجا بايد آغاز كرد و سلوك نجات‌بخش در اين راه بر چه منوال است؟... فارابى در گفتگوى خويش از قوانين اجتماعى، به دو نوع قانون اشاره مى‌كند: نوعى كه ثابت و نامتبدل است و نوعى كه با گذشت زمان - كوتاه يا دراز - دگرگونى و تبدل مى‌يابد... هردوى اين قوانين خاضع قوه تفكر است كه به استنباط امورى كه نافع‌تر است توانايى دارد؛ خواه اين نفع برای فرد باشد يا برای امت و مدينه. پس مى‌توان گفت اساس اجتماع بر عقل و تفكر است و حاصل عقل و تفكر علم و معرفت كه فارابى از آنها به فضيلت هم تعبير كرده است.[۲]
- كتاب التنبيه على سبيل السعادة: در اين كتاب درمى‌يابيم كه فارابى، كمال را اين‌گونه تقرير مى‌كند: هدف اصلى‌اى كه انسان در چشم دوختن به زندگى سعادت‌مندتر و سالم‌تر بدان اشتياق دارد؛ زيرا سعادت و نیک‌بختى حقيقى از همه خوبى‌ها مطلوب‌تر است؛ ازآن‌روى كه آن سعادت، في نفسه طلب شود، نه برای چيز ديگرى كه با توسّل بدان، آن سعادت خواسته شود. افعال اين نیک‌بختى - در پرتو رفتارهاى عملى - به دو حال متّصف مى‌شوند: افعال نكوهيده و افعال پسنديده.[۳]
- كتاب رسالتان فلسفيتان: اين كتاب مشتمل بر دو اثر زير است:
- الف)- مقالة في ما يصح و ما لا يصح من أحكام النجوم: ابواسحاق ابراهیم بن عبدالله بغدادى گويد: بر شناخت قوانين نجومى بسيار مشتاق بودم... تااينكه با فارابى ملاقات كردم. وقتى حالم را برایش گفتم و اشتياق فراوانم را بر يادگیرى مقدارى از اين علم و شناخت صحيح و ناصحيح از آن به وى فهماندم و از او درخواست كردم كه علم صحيح و شيوه حكماى اولین را برای من بيان كند، روزى وى مقاله‌اى را به خط خويش مشتمل بر فصول و تذاكير، كه گويا آن را جمع‌آورى كرده بود تا در فرصتى مناسب به كتاب يا رساله‌اى مبدل نمايد، به من داد و من پس از تامل در آن، مطلوب خويش را يافتم.[۴]
- ب)- جوابات لمسائل سئل عنها: اين اثر مشتمل است بر توضيحات و پاسخ‌هاى فارابى به پرسش‌هایى كه برخى از شاگردان وى در باب مشكلات فلسفى خود طرح كرده‌اند.
- كتاب التعليقات: تعليقات فارابى ويژگى منحصربه‌فردى دارد كه آن را از آثار مشابه ممتاز مى‌سازد و آن اينكه اين تعليقات در واقع مجموعه‌اى از ديدگاه‌ها درباره مفاهيم فلسفى گوناگون است بدون ذكر منبع آنها كه برخى شبيه تعريف حدى‌اند و برخى شبيه تعريف شرح الاسمى و برخى ديگر مشابه شرح‌هاى كوتاه، با گزينشى هوشمندانه از اصطلاحاتى كه او در ديگر آثارش به كار برده. افزون بر آن، تعليقات دايرةالمعارف كوچكى است كه حاوى اشاره به مشكلات فلسفى متعددى مى‌باشد كه ارتباط با موجود نخستين، سرشت و نفس انسانى و نيز شيوه آموزش و اسلوب فلسفى دارد. از سوى ديگر از حيث شيوه به یکى از آثار پيشين فارابى موسوم به «جوابات لمسائل سئل عنها» نيز شباهت دارد.[۵]
- فارابى در تعليقات عموماً وجود را از لوازم ماهيت مى‌داند، نه از مقوماتش. اين آموزه‌اى است كه تا اواخر سده نهم هجرى از اركان فلسفه اسلامى بشمار مى‌آيد تااينكه نظام فلسفى جديدى به ظهور مى‌رسد و اصالت وجود را به‌عنوان اصلى كليدى در فهم مسائل فلسفى ]اعم از طبیعیات و ماوراء طبيعت[ طرح مى‌كند.[۶]
- در انتساب اين رساله به فارابى جاى هيچ ترديدى باقى نمى‌ماند. البته چنين به نظر مى‌رسد كه فارابى خود اين نام‌گذارى را نكرده است، بلكه نسخه‌برداران گاه از آن با عنوان «تعاليق في الحكمة» ياد كرده‌اند و گاه با عنوان «التعليقات». از آنجا كه كهن‌ترين نسخه همانى است كه بيهقى بدان اشاره كرده، ازاين‌رو نویسنده عنوان «التعليقات» را برگزيده است.[۷]
وضعيت كتاب
پس از مقدمه تحقيقى كتاب، پاورقى‌هاى مقدمه و تصاوير صفحاتى از نسخه‌هاى خطى و رموز نسخه‌هاى خطى ذكر شده است. فهرست مصادر و مراجع و فهرست مطالب در انتهاى كتاب ذكر شده است. اكثر پاورقى‌هاى كتاب به اختلاف نسخ اختصاص يافته است.
پانويس
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب.
- آل ياسين، جعفر، «تعليقات فارابى»، ترجمه امير اهرى، پايگاه مجلات تخصصى نور: مجله كتاب ماه فلسفه، بهمن 1387، شماره 17، صفحه 65 تا 69.
- آل ياسين، جعفر، «فارابى و نظريه نیک‌بختى (تحليل محتوايى التنبيه على سبيل السعادة)، ترجمه محمد باهر، پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله كتاب ماه فلسفه، دى 1388، شماره 28، صفحه 58 تا 61.
- حلبى، على‌اصغر، «بحثى در رساله تحصيل السعادة فارابى»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشر دانش، خرداد و تير 1362، شماره 16، صفحه 47 تا 51.