ابن مماتی، اسعد بن مهذب
ابوالمکارم اسعد بن مهذب بن زکریا بن ابی‌الملیح مماتی (۵۴۴ق/1149م-۶۰۶ق/۱۲۰۹م)، شاعر، ادیب، دبیر و از دیوانیان دوره ایوبی در مصر و صاحب کتاب «قوانين الدواوين».
| نام | ابن مماتی، ابوالمکارم اسعد بن مهذب |
|---|---|
| نامهای دیگر | |
| نام پدر | مهذب |
| متولد | ۵۴۴ق |
| محل تولد | قاهره |
| رحلت | ۶۰۶ق |
| اساتید | ابوطاهر احمد بن محمد اصفهانی |
| برخی آثار | کتاب قوانین الدواوین |
| کد مؤلف | AUTHORCODE06560AUTHORCODE |
دوران زندگی
از زندگی ابن مماتی تا ۳۳ سالگی او، یعنی تا هنگام درگذشت پدر وی در ۵۷۷ق، آگاهی دقیقی در دست نیست، جز اینکه به گفته منذری، در اسکندریه نزد ابوطاهر احمد بن محمد اصفهانی و در قاهره نزد ابوالفضل محمد بن یوسف غزنوی و دیگران به فراگرفتن دانش پرداخت. پس از مرگ پدر، مسئولیت دیوان جیش به وی سپرده شد و او زمانی دراز این منصب را در اختیار داشت و در دوره سلطنت صلاح‌الدین و فرزندش عزیز (حک ۵۸۹-۵۹۵ق/۱۱۹۳-۱۱۹۸م)، دیوان مالیه را نیز که از مهم‌ترین دیوان‌های مصر بود، در اختیار گرفت[۱].
نسب
خاندان وی از قبطیان مصر بوده و نیاکانش در اسیوط می‌زیسته‌اند[۲].
نیای بزرگ وی ابوالملیح در روزگار مستنصر خلیفه فاطمی (حک ۴۲۷-۴۸۷ق) کاتب بدرالجمالی، وزیر مستنصر و ممدوح برخی از شعرا بود[۳].
مهذب، پدر شاعر که گویا در شعر نیز دستی داشته، در واپسین دوره حکومت فاطمیان و نیز در آغاز دوره ایوبیان کاتب دیوان جیش بود[۴].
در روزگار ایوبیان مقام و منصب مهذب به سبب نصرانی بودن او به مخاطره افتاد و وی ناگزیر در حضور سلطان صلاح‌الدین یوسف بن ایوب و یا اسدالدین شیرکوه وزیر العاضد فاطمی (۵۶۳-۵۶۴ق) به‌همراه افراد خاندان خویش و از جمله فرزندش اسعد اسلام آورد[۵].
جایگاه ادبی
ابن مماتی را شاعری نسبتا توانا و ادیبی تیزهوش دانسته‌اند. عمادالدین کاتب که اشعار ابن مماتی را از خود وی شنیده، با حفظ جانب احتیاط آنها را ستوده و حدود ۱۴۰ بیت از آنها را نیز نقل کرده است[۶].
یاقوت که هوشمندی و هنر او را در نویسندگی ستوده، شعر او را منحط شمرده است؛ بااین‌همه بیش از ۴۰ بیت از سروده‌های وی را که در «خريدة القصر» دیده نمی‌شود، آورده است[۷].
ابن مماتی «سيرة السلطان» صلاح‌الدین اثر قاضی بهاءالدین بن شداد و «کلیله و دمنه» را به نظم کشیده و دیوان شعری داشته که ابن خلکان آن را به خط فرزند او دیده بوده است[۸].
اهمیت او بیشتر در آثار منثور وی و نیز نظم کلیله و دمنه است. حدود ۲۷ کتاب از او یاد شده که به گفته یاقوت بیشتر به تألیفات ثعالبی و امثال او شباهت داشته‌اند[۹].
سرانجام وی
در ایام سلطنت الملک العادل (حک ۵۹۶-۶۱۵ق/۱۱۹۹-۱۲۱۸م) و وزارت ابن شکر، از نفوذ و اعتبار ابن مماتی، کاسته شد؛ چه، ابن شکر که روزگاری از زیردستان وی بود، به سبب اهانتی که از او دیده بود، کینه وی را به دل گرفت و آنگاه که به قدرت رسید، دست به آزار وی گشود، دارایی‌های وی را مصادره کرد و او را به تهمت خیانت، ملزم به پرداخت مال فراوان ساخت[۱۰].
او در ۶۰۴ق، پس از یک سال اختفا، ناچار به شام گریخت و سپس در حلب در خانه جمال‌الدین اکرم پناه جست، اما چون الملک الظاهر، فرمانروای حلب (حک ۵۸۲-۶۱۳ق/۱۱۸۶-۱۲۱۶م)، از ورود وی آگاه شد، او را بنواخت و برای وی مقرری تعیین کرد[۱۱].
سرانجام او پس از دو سال زندگی توأم با آرامش در همان شهر درگذشت و در کنار آرامگاه ابوبکر هروی به خاک سپرده شد[۱۲].
آثار
چاپی
- الفاشوش في أحكام قراقوش؛
- قوانين الدواوين.
خطی
- لطائف الذخيرة (خلاصه کتاب «الذخيرة» ابن بسام)؛
- المنتخل؛
- بخشی از منشآت وی که نسخه‌ای از آن با عنوان «نبذة من إنشاء القاضي أسعد بن المهذب بن مماتي»، در کتابخانه مسجد کبیر صنعا موجود است[۱۳].
آثار دیگری هم برای وی ذکر گردیده، ولی هیچ‌کدام یافت نشده است، از جمله:
- أعلام النصر؛
- باعث الجلد عند حادث الولد؛
- ترجمان الجمان؛
- تلقين التفنن (در علم فقه)؛
- حجة الحق علی الخلق في التحذير من سوء عاقبة الظلم؛
- درة التاج؛
- روائع الوقائع في التاريخ؛
- سر الشعر؛
- علم النثر؛
- مذاهب المواهب؛
- ميسور النقد؛
- نظم کلیله و دمنه؛
و...[۱۴].