دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی
دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی دائرةالمعارفی درباره قرآن که با همکاری هفده نویسنده و قرآن‌پژوه و سرپرستی بهاءالدین خرمشاهی نگارش شده است. این دانشنامه با سه هزار و ششصد مقاله هم اصطلاحات و معارف قرآنی و هر آنچه به عنوان قرآن‌پژوهی شناخته می‌شود را پوشش می‌دهد.
| دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | خرمشاهی، بهاءالدین (نویسنده) |
| ناشر | دوستان-ناهيد |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1377ش. |
| شابک | 964-90974-1-4 |
| موضوع | قرآن - دايره المعارفها قرآن - تحقيق |
| کد کنگره | /خ4د2 / 66/9 BP |
دانشنامۀ قرآن و قرآن‌پژوهی یک اثر مرجع جمع و جور و مشتمل بر ٣۶٠٠ مقاله است. نيمى از مقالات آن معارف و مفاهیم و اصطلاحات خود قرآن است و نيمى از آن دربارۀ قرآن و قرآن پژومی.
سعی شده است از طول مقالات كاسته شود و به تعداد و تنوع مقالات افزوده شود، و اين کتاب به صورت یک (مرجع حاضر جواب» یا يک «مرجع زودياب» براى عامۀ مردم تأليف و منتشر شود[۱]. همچنین سعی شده است که مدخل و مطلب مهم یا مفيد و متنابهی از قلم نيفتد.
البته بدیھی است که از یک اثر دو جلدی و پر مدخل که میانگین طول مقالاتش حدوداً یک ستون است، انتظار نمی‌رود که آخرین حرف و جامع‌ترین تحقیق را در هر زمینه عرضه بدارد و کمبود و کاستی نداشته باشد. به عبارت دیگر این اثر، عالماً وعامداً طبق ذوق و توقع همگان تنظيم و تدوين شده است.
نگارش مقالات این دانشنامه با همکاری ١٧ مؤلّف، از فروردین ماه سال ١٣٧۶ آغاز شده و عمدتاً در بهار سال ١٣٧٧ به پایان رسید مگر نگارش کمبودها و افتادگی‌ھا که تا آخرین مراحل حروف نگاری هم ادامه داشت. نویسندگان در مجموع ۱۹ مقوله قرآنی را سامان داده‌اند که مشتمل بر ۳۶۰۰ مقاله یا مدخل است.
- اعلام قرآن که بر دو بخش است:
- الف)اعلام تاریخی اعم از مثبت مانند يكايک پيامبران يا نيكانى چون مانند لقمان و ذوالقرنین و کسانی که اشاره و تلميحى به آنها هست.
- ب) اعلام جغرافیایی، ماتند مدینه و مکه و مدین، غار حرا، بحر احمر، حدیبیه، صفا و مروه، مسجدالحرام، مسجد‌الاقصى، بيت‌المقدس، مصر.
- احکام قرآن (فقه و آیات الاحکام) مانند وضو، تیمم، حج، امر به معروف و نهى از منكر، خمس، زکات، ایلاء، ظهار، جزیه، نکاح، طلاق، رضاع، متعه (ازدواج موقت).
- سوره‌های قرآن، معرفی یکایک سوره‌های صدوچهارده گانۀ قرآن زیر نام سوره و برای آن که یکصد و چهارده سوره، طبق حروف الفبا، پراکنده نشود، همه را همراه با لفظ سوره آورده و طبق ترتیب و توالی و نظم قرآنی ارائه شده است.
- آیه‌های نامدار، يعنى آياتى كه عنوان مشهورى دارند، مانند آيۀ نور، آيۀالكرسى، آيه تيمم، آيۀ وضو، آيۀ تطهير، آيۀ نفى سبيل، آيۀ اكمال دین و ... که جمعاً ٩٩ آیه معروف معرفی شده أست، همراه با شرح و بسط لازم وكافى.
- اصطلاحات و تلميحات ادبى، مانند نارابراهيم، حكمت لقمان، قميص (پيراهن) يوسف، بيت العنكبوت، بضاعت مزجاة، سوط عذاب و دهها نظير آنها.
- اخلاق قرآنی، اعم از اخلاق حمیده مثل احسان، تواضع، راستگویی و اخلاق رذیله مثل: طمع، بخل، ريا، دروغگويى، زنا، مساحقه، لواط.
- كلمات كلیدی، يا وجوه و نظاير، يعنى كلماتى كه داراى چندين معنى‌اند (سوء، أمر، کتاب، بیت، ریح، حکمت و جمعاً بيش از یكصد كلمه).
- موجودات قدسى يا امور غيبى وقدسى، مانند آخرت، قيامت، معاد، بهشت، جهنم، صراط، ميزان، لوح، قلم، عرش، كرسى، بيت المعمور، رق منشور اعراف، جن، كرامات، شق‌القمر، وحى، حور، غلمان.
- اقوام وطوايف، مانند مهاجران، انار، بنی‌اميّه، قريش، بنى‌اسرائيل، بنى قريظه، عاد، ٹمود.
- ادیان و مذاهب و فرقه‌ها و مکتب‌ها، مانند اسلام، يهود، نصاری، مجوس، صابئین، شيعه، معتزله، خوارج، مرحبه، حروفيه، زيديه، شيخيه، احمديه (قاديانيه)، اخباريه، مكتب تفکیک.
- وقایع تاریخی، مانند یکایک غزوات پيامبر (ص)، صلح حدیيبه، افک، محسنة.
- علوم و فنون قرآنی، مانند علم مکی و مدنی، اسباب شأن نزول، ناسخ ومنسوخ، اعجاز قرآن، قصص قرآن، تاریخ قرآن.
- فرهنگ آفرینی قرآن، شامل مقاله‌اى به همين نام، قرآن وادب عرب، قرآن وادب فارسی، حافظ و قرآن، سعدی و قرآن، ناصرخسرو و قرآن، سنايى و قرآن ... شعر معاصر فارسی و قرآن، فرهنگ عامه و قرآن، ختم قرآن، ختم انعام، دعاهای قرآنی و دهها مدخل دیگر.
- قرآن‌پژوهی، معرفی تحقیقات و آثار و کتب قرآنی، شامل معرفی تفسیرها، که در حدود ٣٠٠ تفسير از مفسران شيعه واهل سنت، اعم از فارسى يا عربى، قديم يا جديد، معرفى شده است.
- قرآن‌پژوهان از جمله و در رأس همه یکایک چهارده معصوم (عليھم‌السلام)، خلفای راشدین، صحابۀ بزرگ و قرآن‌شناسان، مفسران، اعم از شيعه واهل سنت، مترجمان قرآن به هر زبانی و معرفی قرآن‌پژوهان اعم از مشهور (از ابن عباس و مجاهد گرفته تا علامه طباطبائى و دکتر وهبه زحیلی و مرحوم مغنیه) تا نامشهور یعنی محققانی که حداقل یک - دو اثر قرآنی چاپ شده داشته باشند. نزدیک به یک‌هزار زندگینامه از قرآن‌پژوهان قدیم و معاصر در این دانشنامه آمده است.
- قواعد و عبارتهای معروف، نظیر «القرآن یفسر بعضه بعضاً»، «ایاک اعنى و اسمعی يا جاره»، «من خوطب به»، «راعنا/ انظرنا»، «سمعنا وعصينا» وغيره.
- قرآن و هنر، با معرفى بيش از دويست قرآن خطى نفيس، معرفى قرآنهاى هنرى و تاریخی مانند قرآن عقيق و ...
- نهادهاى قرآنى، معرفى دارالقرآن‌ها، دار الحفّاظ، مجالس درس/ تفسير قرآن، ناشران قرآنی، مجمع ملک فهد، مرکز ترجمۀ قرآن (در قم)، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مرکز فرهنگ و معارف قرآن و ...
- بلاغت ونحو قرآن، (نظير فعل، فاعل، مسند و مسنداليه، تشبيه، استعاره، مجاز و صدها اصطلاح دیگر)[۲]
پانويس
منابع مقاله
پیشگفتار کتاب