موسوعة الإمام الشافعي

موسوعة الإمام الشافعي، مجموعه‌ای از آثار محمد بن ادریس شافعی (150-204ق)، معروف به امام شافعی، یکی از ائمه چهارگانه اهل سنت و پیشوای مذهب شافعی و از طبقه چهارم فقیهان تابعی مکه است. این اثر فقهی و حدیثی توسط بدرالدین حسون تحقیق و منتشر شده است.

موسوعة الإمام الشافعي کتاب الأم
پدیدآوران	شافعی، محمد بن ادریس (نويسنده) حسون، احمد بدر الدین (محقق و مصحح)
عنوان‌های دیگر	کتاب الام
ناشر	دار قتیبة للطباعة و النشر و التوزیع
مکان نشر	سوریه - دمشق ** لبنان - بیروت
سال نشر	1424ق - 2003م
چاپ	2
شابک	‎-
موضوع	احادیث احکام - قرن 2ق. - فقه شافعی - قرن 2ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	16
کد کنگره	‎‏/‎‏ش‎‏2‎‏م8 175/2 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

این مجموعه به‌طور کلی، شامل دو بخش است. بخش اول آن مطالبی متعلق به پژوهش و تحقیق در دو قسم است. قسم اول، در سه باب با فصل‌های مرتبط است که مشتمل بر تعریف فقه و ویژگی‌های آن، زندگانی و شخصیت‌شناسی شافعی به‌همراه مطالبی پیرامون کتاب الأم و اهمیت آن در فقه اسلامی و اطلاعات مختلف مرتبط دیگر است. در قسم دوم از نسخ مختلف کتاب و همچنین تلاش‌های محقق در تحقیق اثر سخن به میان آمده است.

بخش دوم، به متن اثر اختصاص دارد و مشتمل بر ده نوشته است:

الف)- «كتاب الأم»: این کتاب، نخستین اثر شافعی در این مجموعه است. مباحث این کتاب بر اساس ابواب فقهی مرتب شده است و مباحث آن در ذیل ابوابی مانند طهارت، نماز، حج، زکات، بیع، نکاح، طلاق و... عرضه شده و فصولی در باب اصول فقه نیز در آن وجود دارد.

«كتاب الأم»، از مهم‌ترین و جامع‌ترین کتب شافعی است که توسط چهار تن از شاگردان وی روایت شده است. فتاوای فقهی شافعی عمدتا بر اساس این کتاب جدید فقهی است؛ مگر در موارد اندکی از فتاوای او که بر اساس کتاب فقهی قدیم اوست.

روش غالب این کتاب در طرح مسائل مختلف فقهی، شیوه گفتگو و محاوره است. در این کتاب رویکرد جدلی شافعی و قدرت او در به‌کارگیری این روش نیز نمایان است. نویسنده خود را در این کتاب محدثی نشان داده که در استدلال‌ها به شکل گسترده از حدیث مدد گرفته؛ ضمن اینکه از قیاس نیز به‌فراوانی بهره برده است.

شایان ذکر است که در این اثر، مواردی دیده می‌شود که نشان از عدول شافعی از برخی آرای فقهی خود دارد؛ ضمن اینکه در این کتاب برخی از مباحث اصول فقه نیز دیده می‌شود.

ب)- «كتاب اختلاف العراقيين یا اختلاف أبي‌حنيفة و ابن أبي‌ليلی»: این کتاب، به‌صورت مختصر نوشته شده و در آن به اختلاف آراء و دیدگاه‌های فقهی ابوحنیفه و ابن ابی‌لیلی اشاره شده است. نویسنده در مواردی رأی و نظر یکی از آنها را برگزیده و گاهی نیز نظر هر دو را رد کرده و نظری متفاوت از آنچه گفته شده مطرح نموده است.

ج)- «كتاب اختلاف علي و عبدالله بن مسعود»: این کتاب، از دیگر اجزای مجموعه حاضر است. شافعی در این کتاب ضمن اشاره به آرای فقهی امیرالمؤمنین در ابواب مختلف و در مواردی ذکر آرای ابن مسعود، به نظرات فقهی علمای دیگر در موضوع مطرح‌شده پرداخته و در نهایت نظرات خود را ذکر نموده است.

د)- «كتاب اختلاف مالك و الشافعي»: مشتمل بر مسائلی فقهی و حدیثی است و در قالب نودوهفت باب آمده است. مطالب این کتاب به‌صورت سؤال و جواب و محاوره مطرح شده است.

ه)- «كتاب جماع العلم»: از دیگر نوشته‌های نویسنده است که آن خلاصه‌ای از مجادله وی با گروهی از مخالفان حجیت حدیث را گزارش کرده است. وی به دو دسته از اهل کلام که به مخالفت با حجیت حدیث پرداخته، اشاره کرده و از کسانی که منکر تمام احادیث پیامبر(ص) و آنان که احادیث خاص را منکر شده‌اند، سخن به میان آورده است.

و)- «كتاب بيان فرائض الله»: از دیگر اجزای این مجموعه است. از این کتاب با عنوان «كتاب فرض الله»، یا «كتاب بيان فروض الله تعالی»، یا «بيان فرض الله عزّ و جل‏» نیز یاد شده است». نویسنده در این کتاب به شرح فرائض الهی و بیان آنها توسط پیامبر(ص) پرداخته است. وی نخست از نماز، سپس از زکات، روزه و حج و مطالبی دیگر در خصوص فرائض سخن به میان آورده است. لازم به ذکر است در مواردی، مطالبی توسط راوی کتاب بر متن آن افزوده شده است که محقق در پاورقی به آنها اشاره کرده است.

ز)- «كتاب صفة نهي النبي(ص)»: اثری دیگر از شافعی است که در مجموعه حاضر آمده است. نویسنده در این نوشته به موضوع نهی پیامبر(ص) و دلالت آن پرداخته و به برخی از مصادیق نهی ایشان اشاره کرده است. از این کتاب در برخی منابع با عنوان «كتاب صفة الأمر و النّهي‏» یاد شده است.

ح)- «كتاب إبطال الاستحسان»: نویسنده در این اثر به انکار استحسان که مذهب حنفی و مالکی به آن قائل بوده، پرداخته است. وی عدم جواز استحسان را مطرح کرده و استدلال به آن را از جهاتی باطل دانسته است. از جمله آنکه استحسان را بی‌ضابطه و پیروی از هوا دانسته که پیامبر(ص) بر آن در احکام تکیه نکرده و حکم با استحسان توسط برخی از اصحاب را از امور منکر دانسته است.

ط)- «كتاب الرد علی محمد بن الحسن»: اثری دیگر از نویسنده و در رد بر کتاب الحجج محمد بن حسن شیبانی به نگارش درآمده است. این کتاب در بیست باب به مسائل مختلفی درباره دیه و قصاص پرداخته است. نویسنده، مطالب خود را با باب دیات آغاز کرده و پس از طرح آراء و نظرات فقهای مدینه، ابوحنیفه، محمد بن حسن و... آراء و نظرات خود را در موضوع مورد بحث ذکر کرده است. وی سایر مباحث کتاب را به همیمن صورت و تا آخرین باب که به قصاص در شکستن دست مرد اختصاص دارد، آورده است.

ی)- «كتاب سير الأوزاعي»: از جمله نوشته‌های این مجموعه است. در این کتاب به طرح مسائلی در خصوص جنگ و غنائم جنگی پرداخته شده است. نظرات فقهایی مانند ابوحنیفه، ابویوسف، اوزاعی و... همراه با شرح و ملاحظاتی از شافعی درباره سخنان اوزاعی، محتوای این کتاب را تشکیل داده است.

محقق علاوه بر استخراج و مستندسازی آیات، احادیث و روایات در پاورقی، به معرفی برخی شخصیت‌ها و توضیح برخی از مسائل فقهی با تکیه بر مصادر فقه شافعی پرداخته است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. آقایی، علی، «قرآن بسندگی و انکار حجیت حدیث»، معرفت کلامی، سال اول، شماره سوم، پائیز 1389، ص91-112.
3. ابن ساعى، على بن انجب‏، «الدر الثمين في أسماء المصنفين»، محقق: شوقى بنبین، احمد، تونس، دارالغرب الإسلامي، 1430ق، چاپ اول.
4. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، «الفهرست»، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا، چاپ اول.
5. اشقر، عمر سلیمان، «الاستحسان بين مؤيديه و معارضيه»، الحكمة، جمادي‌الأولی، 1415ق، شماره 4، ص145-154.
6. بوسنینه، منجى‏، «موسوعة أعلام العلماء و الأدباء العرب و المسلمين»، تونس، جامعة الدول العربية، المنظمة العربية للتربية و الثقافة و العلوم، 1425ق، چاپ اول.
7. حموى، یاقوت بن عبدالله، «معجم الأدباء»، محقق: عباس، احسان‏، بیروت، دارالغرب الإسلامي، 1991م، چاپ اول.
8. سزگین، فؤاد، «تاريخ التراث العربي»، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت‌الله‌العظمى مرعشى نجفى(ره)، 1412ق، چاپ دوم.
9. صالحیه، محمد عیسى، «المعجم الشامل للتراث العربي المطبوع»، قاهره، المنظمة العربية للتربية و الثقافة و العلوم، معهد المخطوطات العربية، 1992م، چاپ اول.
10. نووى، یحیى بن شرف‏، «تهذيب الأسماء و اللغات»، مصحح: غضبان، عامر، دمشق، دارالرسالة العالمية.
11. مؤسسه امام صادق (گروه علمی)، «موسوعة طبقات الفقهاء»، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، 1418ق، چاپ اول.