الأزمنة و تلبية الجاهلية
الأزمنة و تلبية الجاهلية، از آثار نحوی، واژه‌شناس، قرآن‌پژوه و شاعر بصری معتزلی قرن دوم و سوم هجری قمری، ابوعلی محمد بن مستنیر، مشهور به قُطرُب (درگذشته بعد از 206ق)، اثری ادبی و زبان‌شناسانه است و بر شناسایی معانی واژگان و تعابیری تأکید می‌کند که زمان‌های گوناگون و همچنین انواع لبیک‌گویی در ایام حجّ (جاهلی و اسلامی) را نشان می‌دهد. این کتاب را مورخ، مصحح و استاد زبان عربی دانشکده ادبیات دانشگاه بغداد، حاتم صالح ضامن (درگذشته 1434ق)، تحقیق و تصحیح کرده و برای آن مقدمه‌ای ارزنده نوشته است.
| الأزمنة و تلبية الجاهلية | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | قطرب، محمد بن مستنیر (نويسنده) ضامن، حاتم صالح (محقق) |
| ناشر | مؤسسة الرسالة |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 1405ق - 1985م |
| چاپ | 2 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | CE۳۵/ق۶الف۴ |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
هدف و روش
- با سند از محمد بن جهم نقل شده است که ابوعلی قطرب محمد بن مستنیر این کتاب را در سال 210ق، بر ما املا کرد[۱].
- حاتم صالح ضامن، کتاب حاضر را یکی از آثار مهمّ در میراث فرهنگی و لغوی دانسته و افزوده است:
- موضوع این اثر، همان است که توجه واژه‌شناسان قدیمی را به خود جلب کرده بود؛ یعنی: علم انواء و ازمنه (شناسایی زمان‌های طلوع و غروب خورشید و ماه و ستارگان و...).
- علم عرب در زمینه ازمنه و انواء، شناختی عملی بود که بر اثر تجربه‌های طولانی در زندگی خود به آن رسیده بودند[۲].
ساختار و محتوا
در این اثر، نظم و سامان‌دهی مشخصی مشاهده نشد. نویسنده با نگرش ادبی و لغوی به بررسی زمان‌ها و لبیک‌های دوران جاهلیت و مسائل مرتبط پرداخته است. اسامی شب‌ها از آغاز هلال ماه تا پایان و انواع لبیک‌ها: لبیک توحید (لبیک پیامبر(ص)) و لبیک‌های جاهلی (لبیک قبیله‌های قریش، قیس، ثقیف، کنانه، تمیم و...) از مباحث مهمّ این کتاب است.
نمونه مباحث
- با لبیک‌گویی پیامبر(ص) آغاز می‌کنیم: برخی از دانشوران به‌صورت مرفوع از ابن اسحاق نقل کرده‌اند که پیامبر(ص) چنین لبیک می‌گفت: «لبيك اللهم لبيك. لبيك لا شريك لك لبيك. إن الحمد و النعمة لك و الملك لا شريك لك لبيك». این لبیک توحید است. لبیک از ریشه «ألبّ بالمكان» (در جایی حاضر شدن) و سعديك از «سعد» (سعادت و خوشبختی) است. ابن عباس گفته است که لبیک‌گویی اهالی جاهلیت در حجشان گوناگون بود. لبیک قریش این بود: «لبيك اللهم لبيك. لبيك لا شريك لك إلّا شريكٌ هو لك. تملكه و ما ملك. أبوبنات في فدك»[۳]. یادآوری: گفتنی است که لبیک‌گویی جاهلی و از جمله آنچه قریش می‌گفت، شرک‌آمیز است. جمله اخیر (أبوبنات في فدك) را نیز اهالی فدک در لبیک قریش می‌افزودند.
- در زبان عربی گفته می‌شود: «يومٌ طَلقٌ» و «ليلةٌ طَلقةٌ»؛ یعنی در آن، خبری از گرما یا سرما نیست (روز و شب آزاد و معتدل)[۴].
- رؤبة بن عجّاج می‌گفت: «ظِلّ» همان است که خورشید می‌دوزد و اول است و «فِيء» نیز همان است که آفتاب می‌بافد و آخر است[۵]. منظور این است: «ظِلّ» و «فِيء» هر دو به معنای سایه است و خورشید، سبب پیدایش آن می‌شود، ولی به سایه‌ای که در اول روز و شدید و پایدار است، «ظِلّ» گویند و به سایه‌ای که در آخر روز و ضعیف و ناپایدار است، «فِيء».
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.