در هندسه‌ی یاد
در هندسه‌ی یاد نوشته‌ی کاظم محمّدی کتابی است که اختصاصاً درباره‌ی «ذکر» در قرآن بحث می‌کند. ذکر به زعم نویسنده مهمترین مسئله‌ی قرآنی است از این رو مورد توجّه این قرآن پژوه قدیمی‌واقع شده و به طور مستقل و کاملاً انحصاری از این بابت سخن گفته است. هر چند که مفسّران و محدّثان در خلال آثار خود به مقوله‌ی ذکر هم پرداخته‌اند و از منظر آیات و روایت به محتوا و ماهیت آن اشاره کرده‌اند ولی این قرآن پژوه نخستین کسی است که به طور مستقل، جامع، مستند و کاملاً پژوهشی دست به تألیف در این خصوص زده است.
| در هندسه‌ی یاد | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کاظم محمّدی (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | ذکر در قرآن |
| ناشر | انتشارات نجم کبری |
| مکان نشر | ایران ـ کرج |
| سال نشر | 1399 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 0-56-2905-964-978 |
| موضوع | ذکر، مدیتیشین، ستایش خدا. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 266 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
گفتنی است که از این استاد قرآن پژوه که درباره‌ی قرآن آثار گرانسنگی به مانند سروش آسمانی سیری در مفاهیم قرآنی، آشنایی با قرآن (محمدی)، نسیم وحی (آشنایی با مفاهیم قرآن)، وین شرح بی نهایت، مصحف خاموشان، آیات مثنوی معنوی منتشر شده است درباره‌ی ذکرِ قرآنی نیز قریب چهل سال پیش کتاب اررشمند تجلی ذکر در آینه‌ی وحی و بعدها نیز یاد خدا را به انتشار رسانده است. و چنانکه از قرائن معلوم است پژوهش مستقل و کامل درباره‌ی ذکر برای نخستین بار توسّط این دانشمند صورت پذیرفته و بعدها همین آثار برای قرآن پژوهان محل رجوع و مستند واقع شده است.
ساختار
کتاب در هندسه‌ی یاد اثری است یک جلدی، با 364 صفحه که اختصاصاً به شرح ذکر در قرآن می‌پردازد. نویسنده در مقدّمه کم و کیف بحث را و آنچه را که مراد وی بوده را به اختصار بیان کرده است و آن را اساس شریعت و طریقت خوانده است. طبیعتاً چیزی که در دو جنبه شیوعی گسترده و بنیادین داشته باشد شاید تنها چیزی باشد که وصل به حقیقت در نظر گرفته شود، زیرا از همین طریق می‌توان به حق راه یافت و از همین طریق می‌توان در مدار حقیقت حضوری فعّال داشت.
کتاب در هندسه‌ی یاد غیر از مقدّمه و تمهید کتاب دارای دوازده بخش است که به ترتیب عبارتد از: 1- بنیاد یاد 2- یاد، بنیاد دین و عرفان 3- زبان و دل در یاد 4- آنچه از یاد می‌رسد 5- دردهای بی یادی 6- نشانه‌های یاد 7- یادشدگان 8- تمهیداتی بر یاد 9- دعوت به یاد 10- انفعالاتی از برای یاد 11- موانع یاد 12- مردان یاد. آنگاه هر کدام از این بخشها زیرمجموعه‌هایی کم یا زیاد دارد که اجزاء گوناگون بحث را در یک بخش توضیح می‌دهد و ذکر را در همان مورد مورد تفسیر قرار می‌دهد. بیشترین حجم کتاب مربوط به بخش ششم، یعنی «نشانه‌های یاد» است که از صفحه‌ی 145 تا 266 را در بر گرفته است. زیرمجموعه‌های این بخش حدود 30 مورد است که به طور مستقیم و با زیر مجموعه‌های آن حدود چهل قسمت را شامل میشود.
در بخش اخیر که نشانه‌های یاد را به تفصیل بیان نموده مواردی به این شرح دیده میشود: توجّه و یاد نشانه‌های الهی. یوجه و یاد علم و قدرت خداوند. که در مورد اخیر نیز قدرت خداوند را در آیات مورد نظر قرار داده و شواهدی از اعجاز را برای خواننده معلوم داشته تا از این طریق مقوله‌ی ذکر را استحکام ببخشد. نهایتاً آنچه که جلوه گری می‌کند در مواردی وجود گسترده‌ی آیات است که کنار هم با نوعی نظم و معنادار قرار گرفته تا به شرح و تفسیر مطلب ذکر بپردازد. در کنار آن وجود احادیث است که به تفسیر بیشتر ذکرِ قرآنی مدد رسانده و نهایتاً نگرشی عرفانی است که با استفاده از سخنان و حالات و افعال عارفان راستین مصادیقی از آنهمه را در این راستا مقرّر نموده است. برای این کار غیر از قرآن و تفاسیر متعدّد، آثار روایی و نیز کتابهای اصلی و اصیل عرفانی نیز مدّ نظر نویسنده واقع شده است که از بابت گستره‌ی منابع کار را کاملاً پژوهشی و اصیل ساخته است.
گزارش محتوا
کتاب در هندسه‌ی یاد، نوشته‌ی کاظم محمّدی با دقّت تمام به بررسی پیچیده‌ی مفهوم ذکر در قرآن پرداخته است. کاری که شاید وی برای نخستین بار به طور مستقل به نوشتن و شرح آن اقدام نموده است.
کتاب مورد نظر بسیار عالمانه نوشته شده و شواهدی که از آیات ارائه داده با نوع بخش بندی و شرح و تفسیر اثری خواندنی و استناد کردنی را رقم زده است. چنان می‌نماید که در این کتاب جایی خالی برای مطلب دیگر وجود نداشته باشد، زیرا از همه‌ی جوانب به این مقوله پرداخته و آن را مورد بحث و ررسی قرار داده است. توجّه به گستردگی مطالبی که در فهرست کتاب وجود دارد کافی است تا گسترده و عمیق بودن اثر را خاطرنشان نماید. اینهمه استفاده از آیات و دقّت در الفاظ آن و بحث در متشابهات و مترادفات و ریشه‌های آن و چینش آیات به نوعی که خود به تفسیر خود بپردازد کاری بزرگ و استادانه است.
نویسنده در بخشی از مقدّمه‌ی کتاب می‌گوید: گفتنی است که این پژوهش که در سال 1362 آماده شده بود و در سال 65 برای چاپ نخست آماده می‌شد تقریباً اوّلین اثر تحقیقی و گسترده پیرامون ذکر قرآنی به حساب می‌آمد، چه پیش از این کاری در خور صورت نگرفته و در ذیل آیات مربوطه‌ی آن هم بسیار مختصر شرحی در تفاسیر وجود داشت. که کمک چندانی به فهم این موضوع گسترده و ریشه‌ای قرآن نمی‌کرد. در این نوشتار که هم اکنون در برابر شماست تقریباً آنچه بایسته بوده ثبت شده و چیزی از این بابت فروگذار نگشته است و تا جایی که مقبول و مقدور بوده با شرط اختصار مطالب، نهایت سعی صورت گرفته تا به شایستگی از آیات جهت طرح همه جانبه‌ی ذکر استفاده شود. به هر تقدیر این اثر که به واسطه‌ی درج و تحلیل آیات قرآنی نمی‌توان ناچیزش شمرد را به عنوان خدمتی قرآنی به برادران ایمانی تلقی کرده و از حضرتش می‌طلبیم که ما را اهل ذکر قرار دهد و از ذکر به مذکور برساند، و در ما چنان شایستگی ایجاد کند که دستی به باطن قرآن نیز داشته باشیم[۱].
کتاب در هندسه‌ی یاد چنانکه از فهرست مطالب آن بر می‌آید دارای 12 بخش است که هر بخش به مقوله‌ی خاصی از ذکر می‌پردازد و در مجموع هر چه که باید را در این خصوص بدون جاانداختن نکته ای در کار تدوین می‌کند و در واقع در حکم دایرة المعارفی کامل از ذکرِ قرآنی است که مستند اهل شریعت و طریقت است. بخش نخست بنیاد یاد نامیده شده است و در آن، ذکر را باغی معطّر و خوش و خرّم در نظر گرفته است، چنانکه می‌گوید: برای سیر در باغ ذکر و سیبستان سرخ حقیقت باید از خود فارغ شد، باید از نسیان به در آمد، باید همه حضور شد، باید یاد گرفت که همه صیرورت و شدنهای متوالی شد و بی این تجربیات ارزنده -ی عالم معنا هرگز بهره وری از باغ دلنشین ذکر شدنی نخواهد بود. در این باغ کسانی ورود می‌یابند و حضور پیدا می‌کنند که از خود فارغ و از غیر غایب می شوند، در آنجا برای سیر و برای چشیدن میوه‌های خوش آب و رنگ ذکر، باید بی خویش رفت، و این بی خویشی یعنی راه یافتن به «او» و تا به او راه نیابی بی خویش نشوی که سیل بنیان کن حضورِ اوست که قادر است هر «غیری» را هرچند که «خودِ» فرد باشد را از ریشه بکند و یکباره به بیابان عدم ببرد[۲].
بخش دوّم «یاد، بنیاد دین و عرفان» نام گرفته و البتّه راست و دقیق است که دین و عرفان بدون ذکر حق محلّی از اعراب و نشانی از حقیقت ندارند و لذا ذکر می‌تواند بنیاد دین و عرفان تلقّی شود. در این راستاد آیات متعدّدی از جای جای قرآن مورد استشهاد واقع میشود تا اعتبار و ارزش ذکر را به عنوان پایه‌ی دین و عرفان نمایش بدهد. نویسنده در بخشی از این کتاب می‌نویسد:
باری این ذکر، قوام دین و عرفان، و شریعت و طریقت است. اگر نماز به منزله‌ی ستون دین ـ الصّلوة عمود الدّین ـ برشمرده شده و هم در حکم معراجی ـ الصّلوة معراج المؤمن ـ درآمده است و هم اسباب پاک شدن معنوی سالکان و هم باعث دوری جستن از فحشا و منکر است ـ «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ»[۳]. ـ از آن روست که قوام آن بر ذکر است که فرمود: «أَقِمِ الصَّلَاةَ وَلَذِكْرُی»[۴]. و اگر نماز به یاد او نباشد البتّه که بی‌تأثیر و خالی از اثر است. آنچه تأثیرگذار است یاد اوست که این «یاد» اسباب ارتباط خالق و مخلوق و انسان و خداست. آرامش راستین سالک الی اللّه نیز در پرتو همین ذکر تحقّق می‌‌یابد و تا سالک به ذکر در نیاید و ذاکر نشود و مذکور را پیدا و حاضر نیابد سلوکش خام و بی نتیجه است، و اینهمه از برای آن است که آدمی‌توسط او به آرامش برسد و مایه و پایه‌ی این آرامش چیزی جز ذکر نیست، یعنی یاد او[۵].
در همین بخش است که ذکر را از بابت الفاظی که در پیشوندهای خود دارد در ارتباط با «الله» و «ربّ» به اقسامی‌تقسیم می‌کند که واقعاً جای دقّت دارد. زیرا نویسنده بر این است که کلام خداوند و وحی قدسی چیزی را بی جهت و بی دلیل فرو نمی‌فرستد، حتّی لفظ قرآن هم که حجّیّت تام و تمام دارد ما را بر آن می‌دارد که به همنشینی الفاظ بیش از پیش دقّت کنیم که در درون هر یک از آنها حقایقی نهفته است که باید با تأمّل و تدبّر به آن رسید. لذا ذکر الله و ذکر رب قابل تحلیل است. ذکر اسم الله و ذکر اسم رب نیز همینطور. ذکر نعمت‌الله و ذکر نعمت رب و ذکر آلاء الله قابل تأمّل است. ذکر آیات الله و آیات ربّ و نهایتاً ذکر ایّام الله. این موارد نشان از آن دارد که نویسنده به تک تک واژگان مورد بحث توجّه داشته و کاملاً عالمانه بحث را زیر نظر گرفته است.
در بخش زبان و دل در یاد نیز از مفهوم ذکر و عمق آن پرده بر می‌دارد و طبق آیات و روایات زبان و دل را در پرتو فهمِ ذکر در کار یاد خدا می‌کند و هرگاه زبان و دل یکسان در باورمندی ذیل فهم معنای حقیقت به آن متذکّر باشد نشان از پختگی و بالندگی فرد در راه دیانت و معرفت خواهد بود. سخن گفتن از ذکر زبانی، نفسی، روحی، قلبی، عقلی، عرفانی و رازآمیز از موارد قابل توجّه در این بخش است.
بخش دیگر با عنوان آنچه از یاد می‌رسد ناظر به اثراتی است که ذکر برای ذاکر تدارک می‌بیند و نتایجی که در ذکر به فرد رسیده میشود. فهرست وار 9 مورد در این بحث با شواهد و دلایل زیاد بحثی عرفانی و فلسفی را در همین مقوله هدایت کرده که عبارتند از: 1- آرامش و اطمینان 2- ترس در دل و وجل قلب 3- خشوع قلب 4- دوری شیطان از انسان 5- خداوند یادآور یادآوران است 6- پیدایش بصیرت 7- آگاهی بخش و مانع غفلت 8- رشد و تکامل انسان 9- فلاح و رستگاری. چنانکه بیان شد هر یک از این نتایج با آیاتی چند و روایاتی اصیل مورد شرح و تفسیر قرار گرفته است.
بخش دردهای بی یادی نیز نگرشی فلسفی و روانکاوانه به این مقوله ارائه داده و جنبه‌های روانی فراموشی یاد و از دست دادن ذکر را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این باره نیز نکات بسیار مهمی‌را یادآور میشود. در اینجا نیز با 9 مورد مهم مواجه می‌شویم که پیامد فراموشی حق و یا دردهای بی یادی است که عبارتند از: 1- خود فراموشی و بیگانگی از خود، که نویسنده این بحث را به طور جامه در کتاب انسان ساختگی مورد بحث قرار داده است 2- غفلت قلب 3- کوری قلب 4- قساوت قلب 5- نزدیکی شیطان 6- عصیان و گناه 7- سختی زندگی و کوری در آخرت 8- اعراض از معرضین ذکر الله 9- فراهم آمدن عذاب الهی.
بخش ششم کتاب پرشاهدترین بخش از بابت استناد به آیات و روایات است و البتّه مفصّلترین بخش کتاب هم هست که عموماً به نشانه‌های یاد می‌پردازد که انصافاً با تفکیک موضوعی و ارائه‌ی اسناد قرآنی، حدیثی و عرفانی از مهمترین موارد که باید به آن پرداخت پرده برداشته است. آنقدر در این بخش اشاره به معجزات و کرامات شده است که هر فردی را در گراییدن به ذکر و فروتگذاشتن آن یاری و مدد می‌کند. در دیگر بخشها نیز از افرادی که یادشان در قرآن وجود دارد و نیز از گروه‌هایی که خود در یاد خداوند سهم دارند بحث میشود. در موانع یاد نیز گذشته از برشمردن آنچه که مانع یاد میشود بحثی لعوی و واژگانی نیز به استناد آیات صورت گرفته که موانع یاد الله، موانع یاد رب، موانع یاد رحمن، و یا مواردی که مستقیماً خداوند خود را با ضمیر «ی» خوانده است: «عن ذکری».
ویژگیها
کتاب در هندسه‌ی یاد به منزله‌ی کاری قرآنی، حدیثی، فلسفی و عرفانی حاوی نکاتی مهمی‌است که به برخی از آنها اشاره میشود:
- کتاب به این شیوه برای نخستین بار نوشته و تدوین شده است.
- جامعیّت موضوع و گستردگی مطالب چشمگیر است.
- موضوع بحث به خوبی از طریق آیات مورد تبیین قرار گرفته است.
- استشهادات زیاد به آیات کار را بسیار فنّی و دقیق کرده است
- نگارش کتاب نسبتاً آسان است و از روانی مطلوبی برخوردار است.
- منابع گسترده و اصیل بحث نشان از اصالت پژوهش است.
- وجود پاورقی ها زیاد که آدرس آیه، حدیث و متن مورد نظر را نشان می‌دهد از قسمتهای مهم کتاب است که کار دسترسی خواننده را به اصل مطلب آسان می‌کند.
- اجتهادات نویسنده به عنوان قرآن پژوه و عرفان داد که در طول مباحث به کرّات دیده میشود نیز از نکات مثبت کتاب به حساب می‌آید.
وضعیت کتاب
در هندسه‌ی یاد، تألیف کاظم محمّدی
کتاب در یک جلد با مقدّمه‌ای خلاصه نوشته شده است. متن کتاب فارسی است و دارای 364 صفحه است. کتاب حاضر در قطع رقعی و با جلد نرم و کاغذ مرغوب منتشر شده. در آغاز، فهرست کامل مطالب درج شده و در انتهای اثر هم فهرست جامعی از منابع و مأخذ و همینطور نمایه‌ی کامل دیده میشود.
پانویس
منابع مقاله
مقدّمه و متن کتاب