كشف المشكل من حديث الصحيحين

كشف المشكل من حديث الصحيحين، اثر ابوالفرج عبدالرحمن بن على بن جوزى (597-508ق)، عالم بغدادی قرن ششم هجری است که در دانش‌های گوناگون زمانه خود چیره‌دست بوده است. این کتاب بر مبنای «الجمع بين الصحيحين» از محمد بن نصر حُمیدی نوشته شده است؛ حمیدی میان دو کتاب صحیح بخاری و مسلم، جمع کرده و آن را در پنج بخش «مسانيد العشرة»، «المقدمين بعد العشرة»، «المكثرين»، «المقلين» و «النساء» ارائه نموده است. ابن جوزی مشکلات، کتاب حمیدی را توضیح داده و دشواری‌های فهم آن را برطرف کرده است. علی حسین بواب پژوهش این کتاب را انجام داده و در چهار جلد عرضه کرده است‏.

كشف المشكل من حديث الصحيحين
پدیدآوران	ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (نويسنده) بواب، علی حسین (محقق)
ناشر	ارک
مکان نشر	عربستان - ریاض
سال نشر	1418ق - 1997م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	4
کد کنگره	ج 202 الف2 119 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ابن جوزی می‌گوید: حمیدی غریب مفردات کتاب را توضیح داده است؛ درحالی‌که بهتر است اشکال‌های معنوی آن برطرف شوند. ازاین‌رو، ابن جوزی در این کتاب فقط به مشکل حدیث توجه نموده و موارد دیگر را وانهاده است و برای اختصار بیشتر نیز، مشکل یک حدیث را که در جاهای گوناگون صحیحین آمده است، فقط در یک جا بحث می‌کند و بقیه را به آنجا حواله می‌دهد‏.

ابن جوزی مقدمه کتاب حمیدی را نقد کرده و به خطای او اشاره می‌کند؛ از جمله می‌گوید: او هنگامی که محدثان پیشین را برمی‌شمرد، برخی از مؤخران را نیز در کنار آنان می‌نشاند. هنگام برشمردن محدثانی که حدیث کمی را نقل کرده‌اند، کسانی را که حدیث بسیاری را نقل کرده‌اند، در زمره آنان برمی‌شمرد. برای همین، ترتیب کتاب حمیدی در نهایت خطا است. بااین‌حال، ابن جوزی چاره‌ای را جز رفتن به مسیر او در پیش رو نمی‌بیند.

علی حسین بواب (محقق) مهم‌ترین کارهایی را که ابن جوزی در کتابش انجام داده است، به‌اختصار می‌آورد: ابن جوزی در آغاز، مُسند هرکدام از صحابه را با نقل حدیثی از او می‌آورد و به تعداد حدیث‌های نقل‌شده از آن صحابی و همچنین، به آنچه که از او در صحیحین آمده است، اشاره می‌کند. ابن جوزی سپس، احادیث را به‌ترتیب مسندهای حمیدی شرح می‌دهد و فقط به حدیثی که مشکلی داشته است، می‌پردازد و گاه، نص حدیث را می‌آورد و یا فقط واژه‌ مشکل و یا معنای آن را شرح می‌دهد. او گاه، در نقل حدیث تصرف می‌کند و واژه یا عبارتی از آن را نمی‌آورد و یا آن را نقل به معنا می‌کند. اینها همه، گویای ارتباط تنگاتنگ این دو کتاب باهم است‏.

ابن جوزی از شیوه‌های گوناگونی در بررسی مشکلات حدیث‌ها بهره‌ می‌گیرد؛ این مشکل‌ها را می‌توان در لفظ، معنی، روایت، راوی، برداشت‌های دیگران از حدیث و یا در مباحث فقهی برآمده از فهم آن حدیث برشمرد‏. او هنگامی که یک واژه قرآنی را در حدیث می‌بیند، شرح و تفسیر گسترده‌ای را برای آن می‌آورد ‏و هنگام شرح مفردات، به روایت‌ها و اختلافی که در واژه‌های یک حدیث است، توجه دارد. ‏البته رویکرد او بیشتر به کشف جانب معنوی الفاظ است و به معنی اجمالی و مقصد عام آن‌ها می‌پردازد.‏

ابن جوزی هنگام شرح معنای یک حدیث، احکام و فوائد آن را نیز بیرون می‌کشد و دیدگاه‌های فقیهان را نیز درباره آن می‌آورد و بیشتر به آرای احمد بن حنبل استناد می‌کند‏. البته پرداختن به اینها، کتاب را از موضوع اصلی آن، که شرح واژه‌های مشکل و معانی آن است، بیرون ‌می‌برد.

ابن جوزی در پی معنای کامل‌تر برای احادیث است؛ ازاین‌رو، به تفسیر اسمی آن‌ها می‌پردازد و تلاش می‌کند که ذهن خواننده را از سوء برداشت‌هایی که کار را به طعنه به پیامبر(ص) یا توهین به اصحاب می‌رساند، برگرداند. ‏او همچنین، به پرسش‌های پیرامونی درباره یک حدیث، که در زمانه او مطرح ‌بوده ‌است، پاسخ می‌دهد‏.

ابن جوزی ابهام‌هایی را که در رجال حدیث است، می‌گشاید ‏و نیز به گمانه‌هایی که در یک حدیث بر اثر درج کلام صحابه و یا راویان پیش‌ آمده ‌است و آن را «مرفوع» جلوه‌‌ داده ‌است، پاسخ می‌دهد. او در کنار پرداختن به مشکل حدیث، از آوردن فائده‌ها، داستان‌ها و تنبیهات گوناگون فروگذاری نکرده است‏. او گاه مشکل حدیث را به ‌جای دیگر کتابش احاله می‌دهد و در بیشتر موارد، جای مشخصی را منظور نمی‌کند‏.

منابعی که ابن جوزی از آن‌ها بهره ‌جسته ‌است، فراوان و گوناگونند؛ او نخست، به استادانش اعتماد نموده است و با تکیه به رأی آنان، احادیث را به «مسند» امام احمد، «طبقات» ابن سعد، «حلیه» ابی‌نعیم و نوشتجات خطیب بغدادی استناد می‌دهد. همچنین، کسانی چون ابوسلیمان خطابی (محدث و لغت‌شناسی که ابن جوزی بیشترین بهره را از او برده است) و آرای «خطابی» در کتاب‌های او، «أعلام الحديث»، «معالم السنن»، «غريب الحديث»، «شأن الدعاء» و «إصلاح غلط المحدثين» در این شمارند. او از ابوعبید قاسم بن سلام و ابن قتیبه دینوری نیز بهره جسته است. او همچنین، نقل قول‌هایی را از ابن انباری، زجاج، ابن فارس، ازهری، ابومنصور جوالیقی و بسیاری از کسان دیگر در کتابش آورده است‏.

محقق برای بزرگداشت کتاب، نام عالمانی مانند ابن حجر عسقلانی، را می‌آورد که به «كشف المشكل» استناد کرده‌اند. البته برخی از عالمان، ابن جوزی را به تأویل متهم می‌کنند و می‌گویند که او روایات درستی را مردود می‌داند، آرای دیگران را تضعیف می‌کند و برخی از محدثین را به نقل اشتباه حدیث متهم می‌کند. البته، بسیاری از این موضع‌گیری‌ها برای نشان‌ دادن برتری مذهب حنبلی است‏.

ابن جوزی در بسیاری جاها، برخی واژه‌ها و عبارت‌هایی را که معنای روشنی داشته‌اند و به توضیح نیازمند نبوده‌اند، شرح کرده ‌است‏. از کاستی‌های این کتاب، می‌توان به نقل آرای عالمانی اشاره کرد که ابن جوزی منبع آن را مشخص نکرده است‏.

محقق، تخریج حدیث‌ها، درج متن کامل حدیث‌ها، شماره‌گذاری دوگانه آن‌ها بر مبنای هر دو کتاب «الجمع» حُمیدی و «كشف المشكل» ابن جوزی، تخریج شعرها، درج مصادر فقهی و تهیه فهرست‌هایی از مسندها، آیه‌ها، شعرها و موضوع‌های کتاب را به انجام رسانده است‏.

منابع مقاله

مقدمه محقق.