إحياء علوم الدين

إحیاء علوم‌الدین
إحیاء علوم‌الدین
پدیدآوران	حسین، محمد خضر (مقدمه‌نویس) غزالی، محمد بن محمد (نویسنده) حافظ عراقی، عبدالرحیم بن حسین (محقق)
عنوان‌های دیگر	الاملاء فی اشکالات الاحیاء تعریف الاحیاء بفضائل الاحیاء
ناشر	دار الکتاب العربي
مکان نشر	[بی جا] - [بی جا]
چاپ	1
موضوع	اخلاق اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 تصوف - عرفان
زبان	عربی
تعداد جلد	16
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏247‎‏/‎‏35‎‏ ‎‏/‎‏غ‎‏4‎‏الف‎‏3‎‏ ‎‏1300‎‏الف
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf
	v; t; e;

إحياء علوم الدين، کتابى جامع در معارف اسلامى و عرفانى، به عربى، اثر امام محمد غزالى طوسى (450 - 505)، عالم و متفكر بزرگ اسلامى است.

ساختار

اين کتاب، شامل چهار بخش(ربع) است: ربع عبادات، ربع عادات، ربع مهلكات، ربع منجيات.

گزارش محتوا

با اينكه گذشت نه قرن، ما را از هم جدا مى‌كند و نيز با وجود تلاش‌هاى جديد و معاصرى كه برای معرفى اسلام صورت مى‌گیرد، با این حال، «احياء العلوم» تنها کتابى است كه تقريبا همه علوم مسلمانان را به‌صورت متداخل؛ نه به‌صورت مجزا و منفصل در بر دارد و یک اسلام تام الاصول غير ناقص را به تصویر مى‌كشد و به هيچ گروه يا فرقه‌اى گرايش ندارد و در هيچ‌یک از حوزه‌هاى علوم اسلامى نيز اسير و محبوس نيست؛ با آنكه غزالى، در عقايد، اشعرى و در فروع، شافعى و در بينش، صوفى بود.

ربع عبادات^[۱]، درباره آداب و دقايق سنن و اسرار معانى عبادات است كه عالم عامل را از دانستن آن گريزى نيست. این ربع، خود، از ده کتاب تشكيل شده است كه نخستين آنها، «کتاب العلم» است^[۲]. به قول مؤلف، سبب آغاز كردن کتاب با این مبحث، آن است كه علم، مهم‌ترين هدف برای امور كشفى است كه با آموختن آن بنا به فرموده رسول اكرم(ص)، خداوند متعال بندگى (عبادت) مى‌شود. ديگر کتاب‌هاى ربع نخست به این شرحند: قواعد العقايد^[۳]، اسرار طهارت^[۴]، اسرار نماز^[۵]، اسرار زكات^[۶]، اسرار روزه^[۷]، اسرار حج^[۸]، آداب تلاوت قرآن^[۹]، اذكار و دعاها^[۱۰]، ترتيب اوراد در اوقات^[۱۱].

ربع عادات^[۱۲]، شامل ده کتاب به شرح زير است: آداب خوردن^[۱۳]، آداب ازدواج^[۱۴]، احكام كسب^[۱۵]، حلال و حرام^[۱۶]، آداب صحبت و معاشرت با اصناف خلق^[۱۷]، گوشه‌گیرى^[۱۸]، آداب سفر^[۱۹]، سماع و وجد^[۲۰]، امر به معروف و نهى از منكر^[۲۱]، آداب معيشت و اخلاق و نبوت^[۲۲].

ربع مهلكات^[۲۳]، درباره صفات ناپسندى است كه برای زدودن و پاک كردن نفس و دل از آنها، آيات قرآنى نازل شده است. غزالى حد و حقيقت هر یک از این خلقيات و اسباب پديد آمدن آنها را شرح داده و آفات آنها و نشانه‌هایى را كه بدان شناخته مى‌شوند و روش‌هاى درمانى آنها را يادآور شده است. این ربع، شامل ده کتاب به شرح زير است: شرح شگفتى‌هاى دل، رياضت نفس، آفات دو شهوت شكم و فرج، آفات زبان^[۲۴]، آفات غضب، حقد و حسد^[۲۵]، ذم دنيا^[۲۶]، نكوهش مال و بخل^[۲۷]، ذم جاه و ريا^[۲۸]، نكوهش كبر و عجب^[۲۹] و غرور^[۳۰].

ربع منجيات^[۳۱]، درباره صفات پسنديده‌اى است كه موجب تقرب به خداوند مى‌شود. غزالى، علاوه بر بيان حد و حقيقت هر صفت، اسباب و نشانه‌ها و فضيلت آن را نيز يادآور شده است.

غزالى، در نگارش این اثر، از دو کتاب «الرسالة القشيرية» و «قوت القلوب» تأثير پذيرفته است. «إحياء علوم الدين» از گران‌قدرترين کتاب‌هاى اسلامى در شناخت حلال و حرام است كه ظاهر و باطن احكام را به هم آمیخته و مشتمل است بر شريعت و طريقت و حقيقت. در طرح مطالب هر کتاب، غزالى، ابتدا، به آيات و احاديث و اخبار و آثار استشهاد مى‌كند، سپس با پروردن معانى آنها به بيان و زبانى ساده و روشن، به شرح و بسط و ارائه آراى خود مى‌پردازد.

برخى، این کتاب را نقد كرده‌اند و مناقشه‌هاى بسيارى درباره آن صورت گرفته است؛ از جمله كسانى كه سخت بر غزالى و کتابش خرده گرفته‌اند، مى‌توان ابن جوزى و ابن صلاح و مارزى را نام برد. گذشته از نقد برخى مباحث عقلى و كلامى کتاب در باب اعتقادات، بيشترين اشكالى كه بر این کتاب وارد شده، وجود احاديث ضعيف در آن است. در حقيقت، غزالى، چندان درايتى در علم حديث نداشته و از شيخى حديث نشينده است. ديگر اينكه غزالى، به دليل گرايش شديد به تصوف و حسن ظن فراوان به مشايخ صوفيه، گاه گفتار آنان را، بدون تحقيق و بررسى و اغلب، با عين عبارات نقل كرده است.

وضعيت کتاب

«إحياء علوم الدين» چندين بار تلخيص و به بعضى زبان‌ها، از جمله فارسی ترجمه و بارها به چاپ رسيده است. بهترين چاپ آن، تصحيح زين‌الدين عراقى است، همراه با تخريج آيات قرآنى به ضمیمه «تعريف الاحياء بفضائل الحياء»، اثر علامه عبدالقادر بن شيخ بن عبدالله العيدروس؛ هم‌چنين «الاملاء عن اشكالات الاحياء»، اثر شخص امام غزالى كه ردى است بر اعتراضات بعضى از معاصران و «عوارف المعارف» سهروردى كه در 1406 به جاپ رسيده است، از ديگر نسخه‌هاى تصحيحى این کتاب به شمار مى‌روند.

پانويس

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب؛
مسعود انصارى خوشابر، فرهنگ آثار ایرانى اسلامى، سروش؛
کتاب ماه دين، خرداد و تیر 1387.

وابسته‌ها

إتحاف السّادة المتقین بشرح إحیاء علوم‌الدین

ترجمه فارسی إحياء علوم الدين

المحجة البیضاء في تهذیب الإحیاء

[1] ر.ک: متن کتاب، ج1، ص7

[2] ر.ک: همان، ص7

[3] ر.ک: همان، ص 153

[4] ر.ک: همان، ج2، ص29

[5] ر.ک: همان، ص 67

[6] ر.ک: همان، ص185

[7] ر.ک: همان، ج3، ص31

[8] ر.ک: همان، ص47

[9] ر.ک: همان، ص105

[10] ر.ک: همان، ص143

[11] ر.ک: همان، ج4، ص4

[12] ر.ک: همان، ص61

[13] ر.ک: همان، ص61

[14] ر.ک: همان، ص 95

[15] ر.ک: همان، ص167

[16] ر.ک: همان، ج5، ص19

[17] ر.ک: همان، ص139

[18] ر.ک: همان، ج6، ص53

[19] ر.ک: همان، ص93

[20] ر.ک: همان، ص135

[21] ر.ک: همان، ج7، ص3

[22] ر.ک: همان، ص95

[23] ر.ک: همان، ج8، ص3

[24] ر.ک: همان، ج9، ص3

[25] ر.ک: همان، ص87

[26] ر.ک: همان، ص 153

[27] ر.ک: همان، ج10، ص4

[28] ر.ک: همان، ص77

[29] ر.ک: همان، ج11، ص4

[30] ر.ک: همان، ص77

[31] ر.ک: همان، ص143

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]