إتحاف الوری بأخبار أم القری
إتحاف الوری بأخبار أم القری تأليف ابن‌فهد(812-885ق.) از محدثان و مورخان شافعى است كه در آن در پنج مجلد، اخبار و حوادث مكه از ازدواج عبدالله با آمنه و ولادت پيامبر اكرم(ص) تا سال 885ق. آمده است. بيشتر منابع از این کتاب با همین عنوان نام برده‌اند؛ ولى برخى ديگر، با تعابيرى؛ همانند «ذيل على تاريخ مكة الفاسى» از آن ياد كرده‌اند كه نشان مى‌دهد این کتاب در حقيقت تكمله و ذيلى بر کتاب شفاءالغرام ابوعبدالله فاسى (م. 832ق) است.
| إتحاف الوری بأخبار أم القری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شلتوت، فهیم محمد (محقق)
ابن فهد، عمر بن محمد (نویسنده) گردآورنده: سيداحمد، محمداسماعيل گردآورنده: أبوشادي، صادق البيلي |
| ناشر | المملکة العربیة السعودیة، وزارة التعلیم العالي، جامعة أم القری |
| مکان نشر | مکه مکرمه - عربستان |
| سال نشر | 1403 ق |
| چاپ | 3 |
| موضوع | اسلام - تاریخ
عربستان - تاریخ مدینه - تاریخ مکه - تاریخ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 5 |
| کد کنگره | 1410 /م7 الف28 248 DS |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
شيوه نگارش ابن‌فهد بدين گونه است كه در ذيل هر سال حوادث و وقايع آن سال را ذكر كرده است و اگر مطلبي نيافته است و نياز به تحقيق بيشتر بوده است آن بخش را سفيد گذاشته تا با يافتن مطلب جديد ذكر كند. او تا سال آخر عمر نيز درصدد يافتن مطالب بوده و حوادث مكه را تا این سال در کتابش آورده است.
گزارش محتوا
مكه در گذشته و حال همواره محل اجتماع و گردآمدن مسلمانان سراسر جهان بوده است و در نتيجه از مهم‌ترين و قوى‌ترين مراكز نشر فرهنگ میان سرزمین‌هاى مسلمان‌نشين و حلقه اتصال میان عالمان شرق، غرب، شمال و جنوب عالم اسلامى در ادوار گوناگون بوده و هست.
با انتقال مركز خلافت از شبه جزيره، در نيمه دوم سده اول هجرى، به طور طبيعى مركز جديد خلافت مورد توجه خاص و عام قرار گرفت و عالمان راهى آن ديار شدند؛ با این همه، مكه مكرمه موقعيت و منزلت دينى و آيينى خود را در دل مسلمانان حفظ كرد و آنان همواره رو به آن دارند و كعبه آمالشان در آن جا قرار دارد.
عالمان از روزگاران نخست، از سرزمین‌هاى گوناگون اسلامى راهى مكه مى‌شدند تا علاوه بر اداى فريضه حج نيازهاى ديگر خود را كه مهم‌ترين آنها افزايش توان علمى و بهره‌ورى علمى و بهره‌ورى علمى بوده، برآورده سازند. این چنين است كه مى‌بينيم دانشمندى از دورترين نقاط شرق يا غرب راهى مكه مى‌شود تا در آنجا با همتاى خود كه از مكان دور ديگرى عازم مكه شده است، ديدار و مبادله علمى‌كند و با این كار تفاهم و وحدت و نزدیکى، بهره‌ورى علمى، استمرار پيوندهاى معرفتى و انتشار افكار و انديشه‌ها در كشورهاى مختلف اسلامى حاصل شود.
مطالب کتاب با شرح ازدواج عبدالله بن‌عبدالمطلب با آمنه بنت وهب آغاز می‌شود. در سال اول قصه اصحاب فيل و ولادت نبي اكرم(ص) آمده است. در سال دوم مطلبي ذكر نشده است و محقق نيز تدكر داده است كه این بخش در نسخه اصلی سفيد است، شايد ابن‌فهد قصد داشته است كه بعدها مطلبي را اضافه كند؛ ولی اجل به او مهلت نداده است. این وضعيت در سال‌های 28 و29 و سال‌های ديگری نيز تكرار شده و مطلبي نيامده است. در برخی از سال‌ها مطالب به تفصيل آمده، اما در بعضي نيز تنها به یک خط اكتفا شده است، به عنوان مثال در سال 12ق تنها چنين آمده كه: "بنا بر قولی ابوطالب به همراه پيامبر به بصره رفت" و يا در سال 30 و 32 تنها از ولادت زينب دختر پيامبر و بلال بن الحارث خبر داده است.
به نظر می‌رسد كه نویسنده حريت را در نقل اخبار رعايت نكرده و از ذكر مواردي خودداري كرده است؛ به عنوان نمونه در سال 11 هجرى، پس از وفات پيامبر(ص) درباره جانشینی ابوبكر تنها به این جمله اكتفا شده است كه "استخلف بعده ابوبكر الصديق" و مطلبي دربا ره حوادث پس از رحلت پيامبر(ص) نيامده است؛ در حالي كه این بخش از تاريخ از اهمیت فوق‌العاده برخوردار است.
منبع اصلی کتاب در اخبار پيش از خود کتاب شفاءالغرام است كه منبع اصلی در مطالعات تاريخ مكه است. در رابطه با تاريخ پس از آن نيز تا سال 885ق خود اثر به عنوان منبع اصلی به شمار مى‌رود.
به جهت اطلاع از شيوه تاريخ نگارى کتاب به عنوان نمونه به برخى از این اخبار از جلد چهارم اشاره مى‌شود:
1- 831ق: سيد مبارک أباعفيف از سلطان برسباى الدقماقى درخواست مى‌كند كه لشكرى را در نبرد با برادرانش ابراهیم و أبى‌القاسم به يارى او ارسال كند. لشكر با تعداد 50 سوار به فرماندهى امیر أرَن‌بغا به مكه مى‌رسند. با شنيدن این خبر برادران أباعفيف به وحشت افتاده و از ورود به مكه خوددارى مى‌كنند.
در اواخر جمادى‌الآخره خواجه "ديوانه الكيلانى" كه از بلاد كلیکوت هند به مكه مشرف شده بود، در دريا به قتل رسيد. شرح واقعه بدين گونه بوده كه ابراهیم شبانه به كشتى او حمله كرده و او را با ضربه شمشير به قتل مى‌رساند.
2- 832ق: شريف بركات صلح با ابراهیم را برهم زد و خانواده‌اش را سبى كرد و تعدادى از دخترانش را اسير و محله آنها را غارت نمود.
3- 835ق: ايجاد بناى مدرسه معروف الباسطيه آغاز شد و سال به پایان نرسيده، عمارت جنوبى آن و بخش اعظم شمال آن به اتمام رسيد و در دهه اول ذى‌الحجه قاضى القضاة جلال‌الدين أبوالسعادات ابن ظهيره تدريس نمود.
وضعیت کتاب
در مجلدات پنج گانه کتاب اخبار مربوط به این سال‌ها ديده می‌شود:
1- تا سال 11 هجری.
2- سال 12 تا 600.
3- سال 601 تا 830.
4- 831 تا 885.
5- فهارس.
در ابتدا مقدمه به قلم محقق اثر عبدالكريم علي باز آمده است كه در آن گزارشی از تاريخ نگاری مكه و مطالبی درباره کتاب آمده است. وی یک تحقيق جامع از منابع اخبار و گزارشات را نيز استخراج نموده و الفاظ و عباراتي را كه نياز به توضيح داشته است، در پاورقی شرح كرده است. در پایان هر یک از مجلدات فهرست موضوعات آمده است. فهارس کتاب كه تمامی جلد پنجم را به خود اختصاص داده و توسط محمداسماعيل سيد احمد به انجام رسيده است به ترتيب عبارت است از:
1- آيات قرآنی 2- احاديث و آثار نبوی 3- اشعار 4- اعلام(رجال) 5- اعلام(نساء) 6- اماكن و بلدان 7- مصادر و مراجع به تفكیک خطی و چاپي.
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 4، صفحه 428 و 429.