ابن طهمان، ابراهيم
ابن طَهْمان، ابوسعيد ابراهيم بن طهمان بن شعبه (شعيب) خراسانى هروی ، فقيه، مفسّر، متكلّم و محدّث (د 163ق/780م).
| ابن طهمان، ابوسعيد ابراهيم بن طهمان بن شعبه (شعيب) خراسانى هروی | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | عبدالسلام بن حسن قیصرانى؛ |
| نام‌های دیگر | ابن طهمان، ابوسعيد ابراهيم بن طهمان بن شعبه (شعيب) خراسانى هروی؛ |
| لقب | |
| تخلص | ابن طهمان؛ |
| نسب | خراسانى هروی؛ |
| نام پدر | طهمان بن شعبه (شعيب) خراسانى هروی؛ |
| ولادت | پس از 80ق؛ |
| محل تولد | ایران؛ |
| محل زندگی | ایران، عراق، حجاز؛ |
| رحلت | د163ق؛ |
| دین | اسلام؛ |
| مذهب | اهل‌سنت؛ |
| پیشه | فقيه، مفسّر، متكلّم، محدّث؛ |
| اطلاعات علمی | |
| درجه علمی | فقيه، مفسّر، متكلّم، محدّث؛ |
| مشایخ | عبدالله بن دينار، عبدالعزيز بن رفيع، ابوزبير محمد بن مسلم مكى، موسى بن عقبه، حجاج بن حجاج، عمروبن دينار، صفوان بن سليم، ابوحنيفه نعمان بن ثابت، عبدالله بن مبارك، سفيان بن عيينه، خالدبن نزار؛ |
| معاصرین | ابو حنيفه، مالك بن انس، خليفه مهدی، على بن حسين بن واقد، محمد بن ادريس شافعى؛ |
| شاگردان | ابوعبدالله بن البيع الضبى، ابوبكر محمد حمويه، ابوالعباس عيسى بن محمد، على بن حجر و على بن حشرم؛ |
| برخی آثار | 1- السنن (احتمالا مشيخه ابن طهمان)؛ |
ولادت
از تاريخ تولد وی آگاهى دقيقى در دست نيست. اگر چه با توجه به تاريخ تولد ابوحنيفه كه از ابن طهمان بزرگ‌تر بود ، و تولد ابن مقسم كه از ابن طهمان كوچك‌تر بود، به ويژه اشاره نعيم بن حماد كه گفته است وی بيش از 60 سال از ابن طهمان حديث شنيده است، و نيز با توجه به زمان درگذشت ابن طهمان، مى‌توان حدس زد كه او پس از 80ق/699م متولد شده است.
سفرها، استماع حدیث از تابعین
در هر حال ابن طهمان از خاندانى معروف از اهل باشان‌ِ هرات برخاست و در طلب دانش به مرو، نيشابور، عراق و حجاز سفر كرد. وی در اين سفرها از برخى از تابعين چون عبدالله بن دينار، عبدالعزيز بن رفيع، ابوزبير محمد بن مسلم مكى، موسى بن عقبه، حجاج بن حجاج و عمروبن دينار و نيز از گروه زيادی از طبقه بعد يعنى تابعين حديث شنيد. چنانكه برخى از احاديثى كه ابن طهمان روايت كرده، به 2 يا 3 واسطه متصلاً يا مرسلاً به پيامبراكرم(ص) مى‌رسد.
ابن طهمان هنگام درگذشت ابو حنيفه در بغداد بود و محتملاً اين اقامت، پس از نخستين سفر وی به مكه و مدينه بوده است. زيرا گفته‌اند كه وی نخست در كوفه ابوحنيفه را ملاقات كرد و احاديث مالك بن انس را بر او عرضه داشت و به دنبال او به بغداد رفت و تا درگذشت او همانجا ماند. احتمالاً ابن طهمان در مدينه از مالك حديث شنيده بوده است، خاصه كه چند سال بعد حديثى از مالك بن انس به روايت ابن طهمان بر خود مالك در مدينه عرضه داشتند. از اينجا مى‌توان دريافت كه ابن طهمان قبل از ملاقات ابوحنيفه در كوفه، در حجاز بوده است.
ارشاد معتقدین به جهميه، املاء حديث
به هر حال ابن طهمان از عراق به خراسان بازگشت و در باشان رحل اقام افكند، اما مدتى بعد دوباره قصد حج كرد و چون به نيشابور رسيد، ارشاد مردم را كه به عقايد جهميه گرويده بودند، به ادمه سفر ترجيح داد و مدتى ماند و عقايد ارجاء را تبليع كرد، از آنجا رهسپار بغداد شد و در اين شهر مدتى به املاء حديث پرداخت و گويا از خليفه مهدی (خلافت: 158-169ق/775- 785م) در آغاز خلافتش مقرری دريافت‌مى‌كرده است. با اينهمه اقامت وی در عراق به درازا نكشيد و رهسپار حجاز شد، زيرا در 160ق/777م على بن حسين بن واقد در مكه از قول ابن طهمان حديث نوشته است.
وفات
در برخى منابع به نقل گروهى از محدثان تاريخ درگذشت وی، 158ق/775م ذكر شده است، اما خطيب بغدادی سال 163ق را درست دانسته است.
جدال‌های كلامى
ابن طهمان در روزگاری مى‌زيست كه جدال‌های كلامى در ابوابى چون اصول اعتقادات و افعال خداوند و كفر و ايمان، ميان فرقى چون مرجئه و جهميه و خوارج سخت گرم بود.
او خود به ارجاء گرويد و برخلاف خوارج، ارتكاب گناه به طور مطلق را موجب كفر و خروج از دين نمى‌دانست، بلكه برای مرتكبان گناهان كبيره نيز اميد عفو و غفران از سوی پروردگار داشت.
وی همچنين بر جهميه مى‌تاخت و حتى آن‌ها را مانند قدريه كافر مى‌شمرد و چنانكه گفتيم برای ارشاد مردم نيشابور كه به جهميه گرويده بودند، فسخ عزيمت حج كرد.
كتاب سنن وی نيز حاوی اخباری است كه عقايد جهميه را باطل مى‌كند.
با اينهمه گفته‌اند كه در اواخر عمر از عقيده ارجاء عدول كرد.
هيچ‌يك از منابع به صراحت و قطعيت درباره مذهب وی در فقه سخن نگفته‌اند و اصولاً در روزگار او اين مذاهب يا هنوز پديد نيامده بود يا زعمای آن‌ها هم طراز و هم عصر او بوده‌اند و ابن طهمان گرايش فقهى به آن‌ها نداشته است. اگر چه برخى نام او را در شمار حنفيان ذكر كرده‌اند، اما ابن طهمان فقط در اعتقاد به ارجاء به روش ابوحنيفه بوده است. ابن حنبل در روزگار ابن طهمان هنوز متولد نشده بود، ولى به روايت سمعانى و صفدی وی به ابن طهمان اعتقاد بسيار داشت.
درباره مالك بن انس اگر چه ابن طهمان در مدينه در محضر او بود و از او حديث شنيد، اما دليلى بر گرايش فقهى ابن طهمان به او در دست نيست.
محمد بن ادريس شافعى نيز به هنگام فوت ابن طهمان حدود 15 سال بيش نداشته است. قابل توجه است كه برخى تشيع او را نيز محتمل دانسته‌اند، ولى دليل قاطعى بر اين امر در دست نيست.
در معرض جرح و تعديل رجالی
ابن طهمان نيز همچون ساير محدثان در معرض جرح و تعديل بوده است، خاصه كه به مكتبى كلامى «ارجاء» هم گرايش داشته و اين معنى در اظهار نظر رجال‌شناسان درباره او دخيل بوده و شايد از همين روست كه برخى اين گرايش را موجب جرح او دانسته و كسانى چون محمد بن عبدالله بن عمار موصلى او را مضطرب الحديث و ضعيف محسوب داشته‌اند، در حالى كه بيشتر محدثان او را به طور مطلق ثقه شمرده‌اند و با عناوين ثقه فى الحديث، صدوق، حسن الحديث، صحيح الحديث و حسن الروايه از او ياد كرده‌اند.
مشایخ، راویان، شاگردان
از بررسى اين منابع آشكارا مى‌توان دريافت كه وی در روزگار خود از جمله محدثان و فقهای معتبری به شمار مى‌رفته است كه مؤلفان صحاح عموماً از وی روايت كرده‌اند و به احاديث وی رغبت بسيار نشان داده‌اند. حتى برخى از مشايخ ابن طهمان، مانند صفوان بن سليم، ابوحنيفه نعمان بن ثابت، عبدالله بن مبارك، سفيان بن عيينه و خالدبن نزار، از خود ابن طهمان نقل حديث كرده‌اند. برخى ابن طهمان را در طبقه سوم محدثان جای داده‌اند و برخى ديگر در طبقه مالك بن انس يعنى طبقه پنجم. گذشته از خود ابن طهمان، در پاره‌ای مآخذ از «طهمانى»ها نيز نام برده شده است كه بعضى از آن‌ها از فرزندان و نوادگان ابن طهمان بوده‌اند يا از جمله شاگردان مكتب و گردآورندگان احاديث او به شمار مى‌رفته‌اند، همچون ابوعبدالله بن البيع الضبى، ابوبكر محمد حمويه، ابوالعباس عيسى بن محمد، على بن حجر و على بن حشرم.
آثار
ابن نديم 4 كتاب به ابن طهمان نسبت داده است بدين قرار:
1- السنن (احتمالا مشيخه ابن طهمان)،
2- المناقب،
3- العيدين،
4- التفسير.
ظاهراً به دليل كتاب اخير است كه او را مفسر ناميده‌اند و به سبب كتاب سنن، فقيهش دانسته‌اند.
سزگين يادآوری كرده كه هيچ يك از آثاری كه ابن نديم معرفى كرده، در دست نيست، ولى نسخه‌ای خطى درباره شيوخ ابن طهمان متشكل از 20 ورق در كتابخانه ظاهريه موجود است. محمد طاهر مالك پس از پژوهش‌های بسيار در باب كتاب مشيخه ابن طهمان، بر آن شده كه اين كتاب، همان سنن ابن طهمان است كه قبل از صحاح تصنيف شده و حاوی 208 حديث، مشتمل بر ابواب فقهى و اصول عقايد است. اين اثر نخستين بار در مجله معهد المخطوطات العربيه (مجموعه 22، ج 2، سال 1976م) به چاپ رسيد و سپس با مقدمه‌ای مفصل همراه با متن آن در مجمع اللغه العربيه بدمشق منتشر شد.
[۱].
پانویس
- ↑ سجادی، جعفر، ج4، ص160-159
منابع مقاله
سجادی، جعفر، دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ه‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.