الألفاظ: أقدم معجم في المعاني
كتاب الألفاظ؛ أقدم معجم في المعاني، نوشته ادیب، لغت‌شناس، شاعر، قرآن‌پژوه شیعه، از یاران امام جواد(ع) و امام هادی(ع) و نویسنده إصلاح المنطق، یعقوب بن اسحاق بن سکیت (186-244ق)، از قدیمی‌ترین فرهنگ‌نامه‌های واژه‌شناسی عمومی است که معانی واژگان گوناگون زبان عربی را به عربی توضیح می‌دهد و بر جداسازی معنای واژگان مترادف تأکید دارد. محقق کتاب، فخرالدین قباوه (متولد 1933م)، یادآور شده است که شاگردان ابن سکیت، این اثر را از او آموخته و بر وی خوانده و از همو روایت کرده‌اند و در نتیجه، این کتاب، فقط نوشته نشده، بلکه نقل شفاهی و مُسنَد (سنددار) نیز شده است[۱].
| الألفاظ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن سکیت، یعقوب بن اسحاق (نويسنده) قبا‌ده، فخرالدین (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | أقدم معجم في المعاني |
| ناشر | مکتبة لبنان ناشرون |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 1998م |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /الف۲الف۸ 2048 PJA |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
هدف و روش
فخرالدین قباوه، با اشاره به پیشینه تحقیق و اینکه قبل از او، کشیش لویس شیخو، گزیده مختصری از این کتاب را به‌عنوان مختصر تهذيب الألفاظ با اقتباس از تهذيب الألفاظ نوشته خطیب تبریزی و با استمداد از نسخه‌ای خطی از «كتاب الألفاظ» و با حذف برخی از ابواب و عبارات و اشعار منتشر کرد، با این ادعا که مطالب حذف‌شده باعث اخلال در ادبیات است، افزوده است:
- تحقیق مذکور، چهره‌ای ناقص از کتاب ابن سکیت به نمایش گذاشت؛ زیرا پژوهش علمی نشده بود و تحریف و تصحیف و حذف نابه‌جای بسیاری در آن مشاهده شد.
- متن تصحیح‌شده و کاملی از کتاب در دست نبود و به همین جهت به جستجو در کتابخانه‌ها پرداختم و نسخه‌های خطی آن را یافتم و در این راه رنج بسیار بردم و اکنون از نتیجه تلاشم راضی و شادم.
- نسخه‌های خطی مورد اعتماد در این تصحیح، 4 عدد است و نسخه کتابخانه جامع القرویین (فاس - مغرب) را اصل قرار دادم و بر اساس آن و با مقابله با سایر نسخ و نسخه چاپ‌شده به تصحیح پرداختم.
- در این کتاب مشاهده خواهید کرد که بسیاری از حواشی (تفسیر، تصحیح و اشاره به اختلاف روایات که امثال «ابوالحسن بن کیسان» و «ابوالعباس ثعلب» و «ابوجعفر غالبی» افزوده‌اند) داخل در متن شده است! این موارد را تفکیک نکردم؛ چون جزو متن و مربوط به سیاق عبارات شده است. در پایان موارد مذکور، غالبا عباراتی مانند «رجعنا إلی الكتاب» (به اصل کتاب بازگردیم) آمده که این مطلب را آشکار می‌کند[۲].
ساختار و محتوا
مطالب این اثر، بر اساس نظم الفبایی تنظیم نشده، بلکه چینش موضوعی دارد و در 146 باب سامان یافته است. اولین، «باب الغِنی و الخِصب» است[۳] و آخرین، «باب الطيالسة و الأكسية و الملاحف»[۴] و در پایان، «باب ما تكلمت به العرب من الكلام المهموز مع غيره مما ليس بمهموز» آمده است که فقط در برخی نسخه‌ها موجود است[۵].
نمونه مباحث
باب اسامی قمر و صفاتش: اولین باری که ماه دیده می‌شود، «هلال» است؛ یعنی دیدنی؛ چه «يُهَلُّ»، یعنی دیده می‌شود. پس ماه را تا یکی، دو سه شب، «هلال» گویند و بعد از آن، «قمر» نامیده شود و بعدش تا شب سیزدهم، «جونه» است و شب چهارهم، «بدر» نامیده می‌شود...[۶].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.