إصلاح غلط المحدثين

إصلاح غلط المحدثين، نوشته واژه‌شناس، محدث و فقیه قرن چهارم هجری، ابوسلیمان حمد بن محمد بن ابراهیم خَطّابی بُستی (319-388ق)، تصحیح واژه‌شناسانه اشتباهات رایج در بین برخی از محدثان آن زمانه و نیز توضیح اختلاف روایات در نقل برخی الفاظ است.

اصلاح غلط المحدثين
پدیدآوران	بستی خطابی، حمد بن محمد (نويسنده) ضامن، حاتم صالح (محقق)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1405ق - 1985م
چاپ	2
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/خ6الف6 112/8 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تصحیح لغوی چند کلمه؟

هرچند محقق کتاب، حاتم صالح ضامن، نوشته است: نویسنده در این اثر، حدود 140 حدیث آورده که در آن الفاظی وجود دارد که محدثان در ثبت و ضبطش و یا معنایش اشتباه می‌کنند و نگارنده، به ضبط یا معنای صحیحش اشاره کرده است،‏ ولیکن این گزارش، دقیق نیست؛ زیرا بستی خطابی فقط معنا یا صورت درست تعداد 108 واژه را بیان و تصحیح کرده‏ و در مورد 35 واژه دیگر تنها به ذکر تفاوت روایات پرداخته و از اظهار نظر و ترجیح و تصحیح، خودداری کرده است‏ و در مجموع، نویسنده در این اثر تعداد 143 کلمه را مطرح و به‌صورتی (تبیین معنای صحیح، تصحیح اشتباه در شکل کلمه یا توضیح تفاوت روایات) آن را بررسی کرده است.

اسم کتاب

عنوان اثر حاضر در اغلب منابع، «إصلاح غلط المحدثين» است، ولی اسامی متعدد دیگری نیز گفته‌اند:

1. «إصلاح الغلط»؛
2. «إصلاح الألفاظ»؛
3. «إصلاح الألفاظ الحديثية التي يرويها أكثر الناس ملحونة و محرّفة»‏.

یک یا دو کتاب؟

کتاب دیگر نویسنده به نام غريب الحديث و اثر حاضر، هم‌سو و مکمل یکدیگرند، بلکه محقق کتاب، حاتم صالح ضامن، بر طبق شواهدی که مطرح کرده، نوشته است: من برای اولین بار به این نکته رسیدم که «إصلاح غلط المحدثين»، بخشی از غريب الحديث است، ولی نویسنده، آن را جدا ساخته و مطالبی را بر آن افزوده و به شکل کتابی مستقلّ، املا کرده است، اما ناشر غريب الحديث به این نکته اشاره نکرده است‏.

هدف و روش

بستی خطابی، نوشته است: این کتاب، الفاظی از حدیث است که بیشتر راویان و محدثان، آن را ملحون و محرّف روایت می‌کنند و ما اصلاحش کردیم و شکل صوابش را گزارش کردیم و در آن، حروفی وجود دارد که دارای چند وجه است و ما روشن‌تر و بهترش را برگزیدیم‏. حاتم صالح ضامن، روش نویسنده را توضیح داده و نوشته است: او به بسیاری از قضایای لغوی اشاره دارد و بیشتر به «مهموز»، «مقصور» و «ممدود» و اشتقاق الفاظی می‌پردازد که محدثان درباره آن گرفتار اشتباه شده‌اند. نویسنده در 10 مورد به قرآن و در 22 مورد به شعرها و رجزها استشهاد کرده است‏.

ساختار و محتوا

هیچ ساختار روشنی در کتاب حاضر، مشاهده نمی‌شود و نویسنده به‌عنوان واژه‌شناسی دقیق، واژگان برگزیده‌اش را بر اساس نظم الفبایی یا موضوعی یا... مطرح نکرده، ولی هر اشتباهی که دیده یا شنیده، به‌خصوص در بین راویان و حدیث‌شناسان، همه را گرد آورده است. اولین کلمه تفسیرشده در این اثر، «ميتة»‏ و آخرین، «لا ترجّموا» است‏.

انتقاد آشکار

نویسنده واژه‌شناس گاهی برخی از راویان را با تعبیر «عوام الرواة» نواخته و گاه اندیشوری ( محمد بن جریر طبری) را نام برده و تفسیر لغوی او را نسبت به واژه‌ای، آشکارا نقد کرده و «وهم و تصحیف» نامیده است‏.

نمونه مطالب

• از مواردی که باید همزه آورد تا اشکال آن دفع شود، ولی عوام همزه نمی‌آورند و معنایش تغییر می‌کند، کلام پیامبر(ص) درباره قربانی‌ها است: «و ادّخروا و ائتجروا» (و ذخیره کنید و صدقه دهید)، که «ائتجروا» یعنی: صدقه بدهید تا به اجر آن برسید، ولی محدثان می‌گویند: «اتّجروا» (تجارت کنید) و در این صورت، معنا دگرگون می‌شود: صدقه، تغییر می‌کند و تجارت می‌شود! درحالی‌که فروختن گوشت‌های قربانی، فاسد است و جایز نیست.
• در سخن پیامبر(ص): «لبيك إنّ الحمد و النعمة لك»، واژه «إنَّ» (با کسره) خوانده شود، بهتر است، ولی روایت عوام، «أَنَّ» (با فتحه) است.

منابع مقاله

مقدمه‌ها و متن کتاب.