روح و ریحان

روح و ریحان تألیف کاظم محمّدی است که به تفسیر اقوال و کلمات پیچیده‌ی عارف بزرگ و شهیر، بایزید بسطامی می‌پردازد. این کتاب مفصّل و دو جلدی برای نخستین بار است که به گونه‌ای علمی و دقیق به شرح سخنان دشوار این عارف بزرگ اسلامی پرداخته است. بایزید بسطامی با عناوین قطب العارفین و سلطان العارفین از نامورترین شخصیتهای عرفانی و و صوفیانه‌ی جهان اسلام و کشور ایران است. گفتنی است که نویسنده‌ی محترم کتاب کاظم محمّدی غیر از این، چندین اثر دیگر در باره‌ی بایزید را در کارنامه‌ی پژوهشهای علمی ـ عرفانی خود دارد که برخی از آنها بدین قرارند: بایزید بسطامی‌، بایزید پیر بسطام، حکایات و روایات بایزید، بایزید سیّاح بحر تجرید، آتش نهفته، شرح زندگی، سلوک و اندیشه‌ی بایزید بسطامی.

روح و ریحان (اوّلین شرح بر سخنان بایزید بسطامی)
پدیدآوران	کاظم محمّدی (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	اوّلین شرح بر سخنان بایزید بسطامی
ناشر	انتشارات نجم کبری
مکان نشر	ایران ـ کرج
سال نشر	1397 ش
چاپ	1
شابک	‎0-69-2905-964-978
موضوع	عارفان، عرفان و تصوّف.
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏ 34م 2ب/4/278 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب روح و ریحان اثری دو جلدی است که به شرح آراء و اقوال بایزید بسطامی می‌پردازد، کاری که پیش از این به طور مستقل و فراگیر بی سابقه بوده است. کتاب دارای مقدّمه‌ای شانزده صفحه‌ای است که بایزید را معرّفی کرده و ضرورت توجّه به او را در فرهنگ عرفانی و صوفیانه متذکّر شده است. در این مقدّمه برای معرّفی بایزید از منابع متعدّدی هم استفاده کرده است که از آن جمله وفیات الاعیان (ابن خلکان)، کشف المحجوب، تذکرة الاولیاء، فیه ما فیه، جواهر الاسرار و مأخذی دیگر استفاده کرده است. نویسنده در انتهای مقدّمه که در خصوص کتاب، یعنی روح و ریحان توضیح می‌دهد بیان می‌کند: سخنان بایزید در بین عارفان همواره از ظرائف و اسرار بسیاری برخوردار بوده است و از بابت سنگینی مفاهیم مندرج در خلال سخنان وی باعث شده تا بسیاری نتوانند ارتباط خوب و در عین حال درستی با وی برقرار نمایند، این است که به دلایل بسیار زیاد سخنان رمزی و پیچیده‌ی وی محتاج شرح و تفسیر و در مواردی نیازمند تأویل است تا به درستی شناخته شود و برای خواننده و شنونده نیز تأثیر درست و بایسته را بگذارد .

در این دو جلد چنانکه در مقدّمه نیز بدان متذکّر شده‌اند هر جلد به شرح و تفسیر پنجاه و پنج عبارت از بایزید پرداخته است و لذا در مجموع به یکصد و ده عبارت و قول از وی پرداخته و مورد شرح و تفسیر قرار گرفته است. این اقوال نیز هم با شماره در فهرست معلوم شده است و هم با کلمه‌ی «گفت:». سرآغاز کتاب نبز با عبارتی زیبا از بایزید به طور برجسته در یک صفحه قرار گرفته است که آن چنین است: «به صحرا شدم، عشق باریده بود و زمین تر شده. چنان که پای به برف فرو شود به عشق فرو می‌شد».

کتاب سرشار از عبارتهایی است که نویسنده از دیگر منابع در شرح و تفسیر خود مورد توجّه قرار داده و در پاورقی های متعدد در هر صفحه می‌توان آنها را مورد ملاحظه قرار داد، در این بین اشارات و ارجاعات زیادی هم به آثار خود مؤلّف دیده می‌شود که استناد آن در پاورقی ها قید شده است و چنان می‌نماید که بدون مراجعه و مطالعه‌ی آنها کار فهم دقیق سخنان و آراء عرفانی بایزید چندان آسان نخواهد بود.

در جلد اوّل ما شاهد 55 سخن از بایزید به همراه شرح و تفسیر آن هستیم که از شماره یک تا 55 را شامل می‌شود و در جلد دوّم دقیقاً ادامه‌ی همین شماره را تا انتها شاهد هستیم یعنی از شماره 56 الی 110. ضمن این که هر دو جلد برای خود مقدّمه‌ای مستقل دارد و در انتهای مقدّمه‌ی جلد دوّم تاریخ 1394 خورشیدی و ایّام سوگواری سلطان العاشقین، حضرت اباعبدالله الحسین(ع) قید شده است.

گزارش محتوا

چنانکه از متن و مقدّمه‌ی کتاب بر می‌آید نویسنده همانگونه که شیوه‌ی نوشتاری اوست همه جا به منابع متعدّد و دست اوّل اشاراتی دارد و هر پژوهش او نشان از آن دارد که از هیچ سند و مدرکی در پژوهش خود باز نمی‌ماند و همه را مو به مو مورد دقّت و تأمّل قرار می‌دهد. در اینجا نیز در همان مقدّمه چند صفحه را به معرّفی منابع و مأخذ و هر نوشته ای که چه پیشینه محسوب شود و چه اثری معاصر، چه فارسی و عربی باشد و چه به زبانهای بیگانه و غربی توجّه و رد پای آن را دنبال و بیان کرده است. . برای نمونه در کارهای جدید به کسانی چون استاد زرّین کوب، سعید نفیسی، قاسم غنی، هانری کوربن، رینولد نیکلسون، برتلس، استیس، آربری، ماسینیون و دیگران اشاره کرده است.

نخستین سخن که مورد تفسیر قرار گرفته است عبارتی است از تذکرة الاولیاء شیخ عطار . که چنین است: 1- گفت: کس باشد که به زیارت ما آید و ثمره‌ی آن لعنت بود و کس باشد که بیاید و فایده‌ی آن رحمت بود. گفتند: چگونه؟ گفت: یکی بیاید و حالتی بر من غالب آید که در آن حالت با خود نباشم، مرا غیبت کند و در لعنت افتد و دیگری بیاید حق را بر من غالب یابد، معذور دارد. ثمره‌ی آن رحمت بود.

هر سخنی که گفته شده است منبع آن در پاورقیِ همان صفحه وارد شده و گاه از آنجا که چندین منبع تاریخی و یا صوفیانه به ذکر آن قول پرداخته باشند در همان پاورقی به منابع متعدّد هم اشاره می‌کند. در این تفسیر گذشته از اجتهادات و آراء خود نویسنده با شواهدی از آیات و روایت و نیز اقوالی از دیگر عارفان مواجه می‌شویم که در تشریح هر چه بهتر سخنان بایزید مفید به نظر می‌رسد.

برخی از منابعی که نویسنده در این اقوال به آنها استناد کرده است عبارتند از: کتاب تعرّف و شرح تعرّف، اللمع فی التّصوّف، احیاء علوم‌ الدّین، تمهیدات، لطائف الاشارات، کشف المحجوب و غیره. نویسنده در ارجاع دادن به سخنان بایزید از بابت محتوا و مفهوم گاهی به اسناد مهم روایی و تفسیری هم ارجاع می‌دهد و پیشینه‌ی سخنان او را در آیات و احادیث جستجو می‌کند و بر این است که برخی از این اقوال ترجمان و یا گفتاری بر پایه‌ی آیات و یا احادیث است، از این رو در پاورقی ها و منابع انتهایی کتاب با خیل آثار دینی از نوع حدیث و تفسیر نیز مواجه می‌شویم که نشان از گستردگیِ کار مؤلّف در این کار ارزنده است.

نویسنده در گفتار 46 بیان می‌کند: گفت: خدای تعالی را بندگانند که اگر بهشت با همه‌ی زینت بر ایشان عرضه کنند، ایشان از بهشت همان فریاد کنند که دوزخیان از دوزخ . این سخن که در تذکرة الاولیاء است نمونه‌های دیگری هم با اندکی اختلاف و یا به زبان غیر پارسی در رساله قشیریه و حلیة الاولیاء آمده است. نویسنده در شرح این سخن مصداق این افراد را انبیاء و اولیاء خاص در نظر گرفته و در انتهای بحث خود می‌گوید: «عارفان در هر جایی که او باشد خوشدل و راحتند و برایشان بهشت و دوزخ فرقی نمی‌کند، بهشتی که نظر او نباشد همان دوزخ است که فقط تغییر رنگ و نام داده است؛ و دوزخی که به آن توجّه کند شاید صورت ظاهرش آتش باشد ولی در دل این آتش آبی سرد و گوارا برای افراد وجود دارد. غرض این است که آدمی که فقط به خداوند دل ببندد و با او انس بگیرد و او یگانه معشوقش واقع شود غیر از او را بر نمی‌تابد، در هر لباسی و در هر حالتی» . آخرین سخن بایزید هم که با شماره 110 مشخّص شده است عبارتی است کوتاه و عمیق که گفت: نفس صفتی است که هرگز نپرورد جز به باطل .

ویژگیها

در نگاهی مقدّماتی و کلّی به کتاب دو جلدی روح و ریحان می‌توان به چند نکته اشاره کرد:

1. نخست نام کتاب است که سخنان بایزید را در حکم روح و ریحان گرفته، که هم ناشناخته و پنهان است و هم در عین حال تازه و شاداب.
2. دیگر کاری است که برای اوّلین بار صورت پذیرفته، گر چه به طور موجز و پراکنده از زمانی بعد از دوران بایزید کسانی به مانند فقیه بغدادی، جناب جنید که خود قطب عارفان زمانه بود در توجیه شریعتمداری بایزید و این که دیگران سخنان بلند او را نمی فهمند خود تفسیری بر آراء و اقوال او نوشت و دیگران هم جسته گریخته چنین کردند ولی این شرح مفصّل دو جلدی برای نخستین بار است که بدین امر اقدام می‌کند و قدمی استوار و متنی نیز در آن برداشته است.
3. این که تعداد زیادی از اقوال بایزید را (110) در یک مجموعه با قید اسناد و منابع آن جمع کرده خود کتابی است مرجع و قابل استناد، ضمن این که نویسنده با سابقه و تخصّصی که در عرفان پژوهی دارد و خود از عهده داران این طرق معنوی است از شرح عبارات آسان نگذشته و کم و کیف آن را مورد بررسی قرار داده است.
4. نکته‌ی دیگر وفور منابع و مأخذ صوفیانه است که نویسنده از آنها برای شرح خود بهره برده است.
5. ویژگی دیگر پیوند دادن نگارشهای قدیم و جدید، صوفیانه و فقیهانه در کنار هم است که در کمتر کتابی این هماهنگ‌سازی قابل رؤیت و دریافت است.

وضعیت کتاب

روح و ریحان، تألیف کاظم محمّدی

کتاب در دو جلد نوشته شده، هر جلد دارای مقدّمه است. متن کتاب فارسی است، جلد اوّل دارای 526 صفحه و جلد دوّم هم دارای 586 صفحه است و مجموعاً 1112 صفحه است. کتاب حاضر در قطع رقعی و با جلد نرم منتشر شده است. در آغاز هر جلد فهرست مطالب و در انتهای هر کدام به طور مستقل هم فهرست مطوّلی از منابع و مأخذ وجود دارد، و هم نمایه مستقل است.

منابع مقاله

مقدّمه و متن کتاب

وابسته‌ها

مثنوی معنوی

بایزید بسطامی‌

بایزید سیاح بحر تجرید (کاظم محمّدی)

مثنوی معنوی (مصحح محمدی)

هزاره سلوک (کاظم محمّدی)

هزاره عشق(کاظم محمّدی)

آتش نهفته (کاظم محمّدی)

بایزید پیر بسطام (کاظم محمّدی)

حکایات و روایات بایزید (کاظم محمّدی)