تاريخ حكماء الإسلام
تاريخ حكماء الإسلام يا «تتمة صوان الحكمة»، كتابى است به زبان عربى، نوشته ابوالحسن على بن زيد بيهقى، مشهور به «ابن فندق» و معروف به فريد خراسان، در موضوع زندگى‌نامه حكماى اسلام عموماًو حكماى مشرق‌زمين؛ يعنى كسانى كه از بلاد شرقى ممالك اسلامى، مانند خراسان برخاسته‌اند؛ خصوصا حكماى متأخرين كه معاصر يا نزدیک به عصر مؤلف بوده‌اند.
| تاریخ حکماء الاسلام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بیهقی، علی بن زید (نویسنده) کرد علی، محمد (محقق) |
| ناشر | مطبعة الترقي |
| مکان نشر | دمشق - سوریه |
| سال نشر | 1365 ق یا 1946 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | فلسفه اسلامی - سرگذشت‌نامه و کتاب‌شناسی فیلسوفان اسلامی - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BBR 11 /ب9ت2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اين كتاب، ذيلى است بر «صوان الحكمة» ابوسليمان محمد بن طاهر بن بهرام سجستانى منطقى.
نام اصلى كتاب چنان‌كه ياقوت حموى در «معجم الأدباء» و ابن خلكان در «وفيات الأعيان» به هنگام شرح زندگى‌نامه ابن سينا، از آن ياد كرده‌اند، «تتمة صوان الحكمة» است كه با تحقيق محمد كردعلى با عنوان «تاريخ حكماء الإسلام» در سال 1946م، به چاپ رسيده است.
از آنجا كه بيهقى خود در اجزاى حكمت و علوم عقلى دست داشت و مردى دقيق‌النظر و جامع‌الاطراف بود، كتاب حاضر داراى اهميت است و از امهات كتب در تاريخ حكما و علما محسوب مى‌شود.
در اهميت اين كتاب همين بس كه مرجع و مأخذ بسيارى از كسانى است كه پس از آن در احوال حكماى اسلام سخن رانده‌اند؛ كسانى همچون: شمس‌الدين محمد بن محمود شهرزورى كه اطلاعات اين كتاب را كه در هيچ مأخذ ديگرى يافت نمى‌شود، در فاصله سال‌هاى 586-611ق، در «نزهة الأرواح» تلخيص كرده، ولى از منبع آن نام نبرده است.
همچنين ابن قفطى در تاريخ الحكماء و نيز قطب‌الدين محمد بن شيخ على شريف ديلمى لاهيجى در كتاب محبوب القلوب، بسيار از آن بهره برده‌اند.
ساختار
كتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى به قلم محقق، مقدمه‌اى به قلم مؤلف و فاقد ترتيب و نظم خاص است و تراجم آن تنها بر حسب تقدم و تأخر افراد از يكديگر مرتب گرديده است.
گزارش محتوا
در اين كتاب، شرح حال 111 تن از دانشوران و حكماى اسلامى كه اكثر آنها بعد از تأليف كتاب حاضر مى‌زيسته‌اند، آمده و اسم و نسب و برخى از آرا و كتب آنها ذكر شده است.
لازم به ذكر است كه مؤلف در اين كتاب تنها به شرح احوال علما و حكما بسنده نكرده است، بلكه علاوه بر اين كار، يكى از اغراض عمده وى كه تقريبا در هر شرح حالى بدان ملتزم است، جمع اقوال و گفته‌هاى حكما و كلمات قصار يا بلند ايشان و فوايد حكيمانه ايشان نيز بوده است.
ابن فندق در خلال شرح احوال مبسوطى كه درباره بعضى از حكما مانند ابوعلى سينا، ابوالخير خمار، ابوريحان بيرونى، عمر خيام، ابوالبركات يهودى، ابن تلميذ بغدادى، رشيد وطواط، شهرستانى، سيد اسماعيل جرجانى و... نوشته، اطلاعات تاريخى بسيار مهمى را ارائه نموده است كه در ديگر مآخذ يافت نمى‌شود.
مرحوم محمد قزوينى با بيان اينكه مؤلفين كتاب‌هاى معروف رجال و طبقات به‌طور عمده به شرح احوال دانشمندان عراق و شام و مصر پرداخته‌اند، متذكر شده است كه اگر اين كتاب (تتمة صوان الحكمة) نبود، اكنون اطلاع از احوال جمع كثيرى از حكما و اطبا و منجمان و رياضى‌دانان ایران در اغلب موارد، حتى اطلاع از وجود ايشان و اسامى آنها براى ما از محالات بود.
اطلاعات تاريخى اين كتاب در بسيارى از موارد منحصربه‌فرد است و در منابع ديگر يافت نمى‌شود؛ مانند شرح حال حكيم عمر خيام. همچنين اطلاعاتى كه مؤلف، به‌خصوص درباره حكماى ایران از عهد بوعلى به بعد آورده، بسيار مهم و گران‌بهاست.
وضعيت كتاب
اين كتاب، در آغاز قرن هشتم توسط ناصرالدين بن عمدةالملك منتجب‌الدين منشى يزدى با عنوان «درة الأخبار و لمعة الأنوار» و به نام غياث‌الدين محمد بن رشيدالدين فضل‌الله، به فارسی ترجمه شده و دو بار در لاهور و تهران به طبع رسيده است.
نسخه حاضر در برنامه با پاورقى‌هاى محقق و فهرست‌هاى ذيل به چاپ رسيده است:
فهرست تراجم، اعلام، اماكن و جاى‌ها، گروه‌ها و قبايل و مذاهب و نيز فهرست كتاب‌ها.
منابع مقاله
1. رضازاده لنگرودى، رضا، دانشنامه جهان اسلام، ج5، ص333، زير نظر غلامعلى حداد عادل، تهران، 1379.
2. العلى، صالح احمد، تاريخ دانشوران و فهارس مصنفات در منابع عربى، ترجمه: حسین على‌نقيان، تاريخ اسلام، تابستان 1380ش، ش6.
3. نفيسى، سعيد، تتمة صوان الحكمة و ترجمه آن، مجله مهر، ارديبهشت 1315ش، ش36.
4. فروزانى، سيد ابوالقاسم، «تاريخ بيهق» ابن فندق و رمز جامعيت آن، كتاب ماه تاريخ و جغرافيا، خرداد و تير 1380، شماره 44-45، ص95-97.