قدسیه (كلمات بهاءالدین نقشبند)
قدسیه (کلمات بهاءالدین نقشبند)، کتابی است یک جلدی به زبان فارسی با موضوع عرفان نظری. این متنِ کهنِ پارسی، از متون اصلی صوفیان نقشبندی است؛ چون مجموعهاى است از سخنان خواجه بهاءالدین نقشبند که «در مجالس صحبت» از زبان او می‌گذشت و خواجه محمد پارسا - مرید و یار بهاءالدین - آن کلمات را می‌نوشت. او بعدها پس از مرگ بهاءالدین به درخواست دوستان، آن یادداشت‌ها را تألیف و تدوین کرد و چون آن کلمات در برخى جاها نیاز به توضیح داشت، خواجه پارسا با استفاده از کتاب‌ها و رسائل عرفانى، خود شرح و توضیحى به آنها افزود. مشوق او در این کار خواجه علاء‌الدین عطار - جانشین و خلیفه بهاءالدین نقشبند - بود[۱].
| قدسيه (كلمات بهاءالدين نقشبند) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بهاء الدين نقشبند، محمد بن محمد (نویسنده) طاهري عراقي، احمد (محقق) |
| ناشر | طهوري |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1354ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | تصوف
عرفان - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی- قرن 9ق. نقشبنديه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ب9ق4 293/2 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مقدمه، تصحیح و تعلیقات این اثر از احمد طاهری عراقی است.
نام این رساله، قدسیه است. این نام مأخوذ است از ترکیب «کلمات قدسیه» بهاءالدین. جامى در یکى از حواشى نوشته است: «توصیف «کلمات» به «قدسیه»، به‌واسطه آن است که از عالم قدس وارد شده و وجود بشریت را در آن مدخل نیست»[۲].
در برخى نسخه‌ها، کاتبان نام‌هاى دیگرى نیز بدین رساله دادهاند، مانند: «انفاس قدسیه»، «رسالة [كذا] القدسية النقشبندية»، «مقالات خواجه بهاءالدین»، «کلمات بهاءالدین نقشبند». خود خواجه پارسا در جایى از فصل الخطاب، از این رساله با عنوان «الرسالة القدسية البهائية» نام برده است[۳].
قدسیه در میان آثار نقشبندیه شأنى گران دارد و از کتب بنیادى این طریقت است؛ چون مجموعه سخنان بهاءالدین نقشبند (پیشواى این طایفه) است و مؤلف و شارحش هم از بزرگان مشایخ این طریقه است؛ ازاین‌رو، از هنگام تألیف مورد توجه همه نقشبندیان بوده است. کثرت نسخه‌های خطى این کتاب در کتابخانههاى شهرهای مختلف عالم خود دلیلى است آشکار بر اقبال صوفیان نقشبندى به این رساله و رواج آن در حوزههاى تصوف[۴].
ساختار
کتاب دارای پیشگفتار، مقدمه مصحح، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در دوازده فصل است.
منابع خواجه پارسا گذشته از قرآن و احادیث صحیح، کتاب‌هایى بوده است چون: طبقات الصوفية ابو عبدالرحمن سلمى، قوت القلوب ابوطالب مکى، ختم الأولياء حکیم ترمذى، تذکرة الأولياء عطار، مرصاد العباد نجم رازى، عوارف المعارف سهروردى، مصباح الهداية عزالدین کاشانى و... نام برخى از این کتاب‌ها (و یا نام نویسندگان آنها) در رساله قدسیه آمده است، ولى نام بعض دیگر نه. از میان این منابع، ظاهرا بیش از همه از «مصباح الهداية» استفاده شده است؛ اگرچه نامى از آن در میان نیامده، ولى عباراتی در رساله قدسیه هست که عینا از «مصباح الهداية» نقل شده است. به همین‌گونه چند فقره نیز منقول است از مرصاد العباد به عین عبارت با اندک تغییر[۵].
گزارش محتوا
«قدسیه، مقدمه‌اى دارد در سبب و کیفیت تألیف کتاب و شرح اهمیت جمع و نشر سخنان اولیا و ارج و اجر آن و نقل چند آیه و حدیث و اثر و شعر و خبر در این باب. پس از این مقدمه، سخنان بهاءالدین و شرح آن در 12 فصل آغاز میشود.
فصل‌های کتاب برابر و یکسان نیست. برخى مفصل است و پارهاى کوتاه. خود سخنان بهاءالدین اغلب کوتاه است و گاه از چند جمله افزون نیست، ولیکن شرحى که خواجه پارسا به دنبال افزوده است، سبب درازى برخى فصول شده است. فصل‌ها پیوند موضوعى نیز ندارد، هر فصل در باب موضوعى خاص است.
در گفتههاى خواجه پارسا آیات و احادیث نبوى و آثار و اقوال اولیا و مشایخ بسیار آمده و گاه اشعارى نیز به‌مناسبت نقل شده است.
محمد پارسا در نوشتن شرح و توضیحات، از کتب عرفانى بسیار مدد گرفته است. خود او نیز در مقدمه بدین معنى اشاره کرده است: «و اگر این کلمات قدسیه را در بعض از مواضع احتیاج به اندک شرحى افتد، اولى آن بود که آن شرح به استعانت و استمداد از کلمات مشایخ و انفاس نفیسه اهل اللّه باشد؛ فإن كلام المشايخ يفسر بعضه بعضا»»[۶].
«سبک کتاب مانند بیشتر آثار عرفانى قرن هشتم و نهم است. اشعار فارسى و عربى و آیات و احادیث به استشهاد و مناسبت بسیار نقل شده است. جملات طولانى و عبارات معترضه (مانند ص57، س6-9) در آن بسیار اندک است. به تعبیرات تشبیهى و استعارى کمتر برمی‌خوریم و آنچه هست از تشبیهات متداول و رایج است.
شمار لغات و ترکیبات عربى به نسبت آثار صوفیانه ادوار قبل افزون‌تر است و البته قسم اعظم آنها اصطلاحات عرفانى است. لغات مهجور در آن نیست. افعال مرکب و عبارات فعلى افزون‌تر از افعال بسیط و پیشوندى است. صیغه وجه وصفى در آن دیده نمیشود. براى وجه استمرارى افعال همه جا از «مى» استفاده شده است.
افعال مجهول بیشتر با «شدن» ساخته شده است. تکرار روابط و افعال کم دیده میشود و اغلب به قرینه، یکى حذف شده است و حذف بیشتر در جملههاى دومین است[۷].
وضعیت کتاب
گذشته از شش نسخه خطى که اساس تصحیح و چاپ کتاب حاضر بوده (و مصحح در مقدمه خویش به معرفی آنها پرداخته)، نسخه‌های دیگرى از رساله قدسیه در کتابخانههاى جهان موجود است که مصحح به آنها دسترسى نیافته و در صفحات 87 تا 90، مقدمه کتاب از آنها نام می‌برد[۸].
صفحات 93 تا 98، حاوی تصاویر و صفحه 99، حاوی شجره‌نامه سلسله نقشبندی است. در صفحه 100 نمونه‌ای از خط محمد پارسا ذکر شده و در دو صفحه بعدی، دو رونوشت از یکی از صفحات دو نسخه از نسخه‌های خطی اثر.
این رساله به ترکى نیز ترجمه شده است.
عبدالرحمن جامى نیز بر این رساله حاشیه نوشته است. ذکر رساله قدسیه در بسیارى از کتب نقشبندیه آمده است و پاره‌پاره مطالبى از آن نقل شده است و مؤلفان بدان استناد کردهاند[۹].
فهرست محتویات در آغاز کتاب و فهرست‌های فنی (آیات، احادیث، کلمات اولیا و مشایخ، امثال، لغات و ترکیبات، اصطلاحات عرفانی و اعلام) در پایان آن ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه مصحح.