زنوزی، علی بن عبدالله
آقا علی زنوزی (1197-1268ش) مشهور به مدرس و حکیم مؤسس، فرزند ملا عبدالله مدرس زنوزی از علمای مکتب فلسفی تهران
| نام | زنوزی، علی بن عبدالله |
|---|---|
| نامهای دیگر | آقا علی زنوزی
زنوزی ت‍ب‍ری‍زی، علی بن عبدالله مدرس زنوزی، علی بن عبدالله مدرس تهرانی، آقا علی مدرس طهرانی، آقا علی |
| نام پدر | ملا عبدالله مدرس زنوزی |
| متولد | 1197ش |
| محل تولد | اصفهان |
| رحلت | 1268 ش یا 1307 ق یا 1889 م |
| اساتید | ملا عبدالله مدرس زنوزی |
| برخی آثار | مجموعه مصنفات حکیم مؤسس آقا علی مدرس طهرانی |
| کد مؤلف | AUTHORCODE09886AUTHORCODE |
ولادت
طبق نوشته خودشان در ذى‌قعده 1234ق (برابر با 1197ش و 1818م)، در اصفهان متولد شد و در سه‌سالگى (1237) به‌همراه پدر عالم خود به تهران مهاجرت كرد.
تحصیلات
مقدمات علوم، از جمله ادبيات عرب، منطق، «شرح تجريد» قوشچى و «معالم الأصول» را در حوزه تهران فراگرفت و سپس توفيق تشرف به محضر منقول و معقول پدرش را يافت؛ در منقول، «شرح لمعه» و «قوانين» و در معقول، «شوارق الإلهام» عبدالرزاق لاهيجى، «شرح اشارات» خواجه نصيرالدين طوسى و «مبدأ و معاد» ملا صدرا. اين استفاده تا پايان عمر پدرش (1257) كه آقا على 23 ساله بود، ادامه يافت.
آقا على پس از مرگ پدر براى تحصيل و تكميل منقول به عتبات عاليات مشرف شد. از چند و چون اين سفر علمى، اطلاعى در دست نيست، اما ظاهرا طولانى نبوده است. سپس سه سال در حوزه اصفهان در محضر اساتيد آن حوزه به تكميل معقول پرداخت. آقا على در محضر ميرزا حسن نورى، «اسفار» و «مفاتيح الغيب»، اثر ملا صدرا و «شفا»، اثر ابن سينا را تلمذ كرده است.
آقا على در حوزه اصفهان علاوه بر ميرزا حسن، از محضر سيد رضى لاريجانى (متوفى 1270)، ملا محمدجعفر لاهيجى لنگرودى، حاج محمدابراهيم نقشه‌فروش نيز استفاده كرد.
آقا على سپس براى استفاده از محضر ملا آقا قزوينى (متوفى 1282) به قزوين رفت. وى ملا آقا را بحرى موّاج و بى‌كران تعبير مى‌كند، اما به طول اين تحصيل در قزوين اشاره نكرده است. در آثار آقا على از ملا آقا به‌صراحت مطلبى نقل نشده است، اما به احتمال قوى، مواردى را كه آقا على به استاد (بدون ذكر نام) استناد كرده، به‌ويژه در تعليقات اسفار، مراد ملا آقا قزوينى است.
وى سپس به اصفهان مراجعت كرد و در خدمت ميرزا حسن نورى، مجددا به تحصيل علوم عقليه پرداخت و بعد از انقضاى پنج سال به تهران مراجعت كرد. مشخص نيست كه مجموع اين سه سفر علمى براى تحصيل معقول پنج سال به طول انجاميده يا اينكه اين پنج سال تنها طول سفر اخير (اصفهان) است.
به‌هرحال، در اين زمان (حدود سال 1270) تحصيلات آقا على در معقول به پايان مى‌رسد.
اما او تحصيل منقول را در تهران هم‌زمان با تدريس معقول ادامه مى‌دهد. آقا على، مدارج عاليه فقه و اصول، به‌ويژه «رسائل» شيخ اعظم انصارى را نزد ميرزا حسن آشتيانى (1248-1319) بزرگ‌ترين شاگرد شيخ و صاحب «بحر الفوائد في شرح الفرائد» به پايان مى‌برد.
تدريس
مدرس لقب بامسمائى براى آقا على مى‌باشد چون ايشان علاوه بر تدريس در زمان تحصيل، سى و هفت سال (1270-1307) ممحض در تدريس بوده‌اند و آنچه مسلم است اين مدت تدريس در حوزه تهران بوده و غالب هم تدريس فلسفه بوده است.
بلى فراز و نشيب وجود داشته، مثل اينكه ايشان ابتدا هفت سال در مدرسه قاسم خان - در ارك دارالخلافه - فلسفه تدريس مى‌كرده و بعدا بيش از بيست سال مدرس رسمى مدرسه سپهسالار بوده است و مدتى نيز در منزل خود در حالت انزوا بوده، ولى بالاخره در هيچ زمانى تدريس حكمت را رها ننموده‌اند.
در اينكه آقا على كدام‌يك از ابواب فقه و در چه مرحله‌اى تدريس مى‌كرده است و شاگردان ايشان در فقه استدلالى چه كسانى بوده‌اند، اطلاعى در دست نيست؛ همچنان‌كه از موضوع و سطح تدريس آقا على در كلام و رياضيات نيز خبرى نداريم، اما در زمينه فلسفه، آقا على مدرس، به تدريس امور ذيل اشتغال داشته است:
- اسفار: از تاريخ ذيل بعضى تعليقات اسفار و نيز يادداشت بعضى شاگردان برمى‌آيد كه وى ظاهرا بيش از يك دوره اسفار تدريس كرده است و اين تدريس تا سال 1306؛ يعنى حدود چهل سال ادامه داشته است.
- المبدأ و المعاد: تقريرات يكى از شاگردان آقا على از اين درس به‌جا مانده، ولى تاريخ تدريس مشخص نيست.
- شرح الهداية الأثيرية: علاوه بر تعليقات به‌جامانده از آقا على بر اين كتاب ملا صدرا، ميرزا حسن آشتيانى استاد منقول آقا على نزد وى شرح هدايه مى‌خوانده است.
- الشواهد الربوبية.
- الهيات شفا.
- شرح حكمة الإشراق.
تدريس سه مورد اخير با توجه به تعليقات به‌جامانده از آقا على، امرى طبيعى است.
به‌هرحال، جمع كثيرى از فضلا از حوزه فلسفى و كلامى آقا على مدرس طهرانى در طول چهل سال استفاده كرده‌اند. لازم به ذكر است كه برخى از ايشان در استفاده از محضر آقا على و آقا محمدرضا و ميرزا ابوالحسن جلوه مشترك بوده‌اند.
اساتيد
- پدر بزرگوارش ملا عبدالله مدرس زنوزى، در معقول و منقول؛
- ميرزا حسن نورى؛
- ملا آقاى قزوينى (متوفى 1282)؛
- سيد رضى لاريجانى (متوفى 1270)؛
- ملا محمدجعفر لاهيجى لنگرودى؛
- حاج محمدابراهيم نقشه‌فروش؛
- ميرزا حسن آشتيانى (متوفى 1319)، در منقول.
شاگردان
- ميرزا محمدباقر اصطهباناتى (وى در سال 1326 در جريان نهضت مشروطيت در شيراز به قتل رسيد)؛
- حيدرقلى خان قاجار نهاوندى؛
- ميرزا حسن کرمانشاهى (متوفى 1336)؛
- ميرزا هاشم بن حسن اشكورى رشتى (متوفى 1335)، از بزرگ‌ترين اساتيد عرفان در حوزه تهران؛
- ميرزا على‌اكبر حكمى يزدى (متوفى 1345)؛
- شيخ غلامعلى شيرازى؛
- شيخ على نورى، مشهور به شيخ الشوارق، متوفاى حدود 1335؛
- ميرزا طاهر تنكابنى (متوفى 1360)؛
- ميرزا لطف‌على صدرالافاضل (دانش تبريزى)، متوفى 1350؛
- ملا نظرعلى طالقانى، صاحب كتاب كاشف الأسرار، متوفى 1306؛
- نواب‌سلطان محمد ميرزا قاجار؛
- شيخ عبدالنبى مجتهد مازندرانى (متوفى 1344) از فقهاى بزرگ تهران؛
- ميرزا حسن آشتيانى؛
- جمال السالكين مولى محمدزمان سوادكوهى آلاشتى متوفى 1322؛
- جلال‌الدين ابوالفضل عنقاء طالقانى اويسى، متوفى 1333؛
- شيخ‌الرئيس ابوالحسن ميرزاى حيرت، شاعر و اديب حكيم؛
- آقا ميرزا عبدالمجيد زنجانى؛
- ميرزا ابوالفضل رشتى، متوفى حدود 1316؛
- ميرزا جعفر آشتيانى، مشهور به ميرزاى كوچك پدر آقا ميرزا مهدى آشتيانى؛
- آخوند ملا محمد آملى (متوفى 1336)، پدر آقا شيخ محمدتقى آملى؛
- آقا سيد على صدرالعرفاى صفاى سمنانى (متوفى 1348)؛
- آقا سيد محمد بن محسن زنجانى (متوفى حدود 1358)؛
- آقا ميرزا ابراهيم حكمى ابتهاج‌الحكماء، داماد آقا على، متوفى 1332؛
- ميرزا محمدحسين صفاى اصفهانى (متوفى 1322)، مدرس اشارات و شرح فصوص؛
- ميرزا محمدعلى اصفهانى، متخلص به حكيم (متوفى 1343)؛
- شيخ محمد رشتى كه به دستور آقا على تعليقات اسفار استاد را در يك نسخه گرد آورد.
- ميرزا ابوالفضل طهرانى نورى، پسر صاحب مطارح الأنظار، متوفى 1316؛
- آقا ميرزا ابراهيم زنجانى؛
- محمدمعصوم شيرازى، مشهور به نايب‌الصدر، صاحب طرائق الحقائق؛
- محمدعلى کرمانشاهى؛
- عبدالعلى عراقى گرمرودى.
آثار
- حواشى و تعليقات بر أسفار؛
- رسالة في التوحيد؛
- سبيل الرشاد في إثبات معاد؛
- رسالة في الوجود الرابطي؛
- الرسالة الحملية؛
- تعليقات الشواهد الربوبية؛
- الحاشية على شرح الهداية الأثيرية؛
- تعليقات على حواشي صدرالمتألهين على إلهيّات الشفاء؛
- تعليقات على شرح حكمة الإشراق؛
- تعليقات شوارق الإلهام؛
- تعليقات على حواشي الفياض اللاهيجي على شرح الإشارات؛
- تعليقات على حواشي والده على حواشي الفياض اللاهيجي على شرح القوشچي على التجريد؛
- تعليقات لمعات إلهية؛
- تعليقة واحدة على الحواشي الجمالية على الحواشي الخفرية على شرح القوشچي على التجريد؛
- تعليقة على حاشية رسالة سرّ القدر؛
- رسالة في أحكام الوجود و الماهية؛
- رساله حقيقت محمديه؛
- تاريخ حكما از ملا صدرا به بعد؛
- رساله سرگذشت (در طرائق الحقائق)؛
- مقدّمه كشف الأسرار في شرح أسرار الآيات ملا صدرا؛
- تقريظ على مفاتيح الغيب ملا صدرا؛
- تقريظ رسالة إيضاح الأدب؛
- بقاياى أصول الحكم في شرح أثولوجيا؛
- بقاياى اشعار و غزليات؛
- التعليقات الأصولية بر رساله ميرزا حسن آشتيانى در منقول؛
- تقريرات المبدأ و المعاد؛
- رساله وحدت وجود صوفيه؛
- رساله فوائد؛
- مناظره آقا على و حاج محمدكريم خان کرمانى.
رحلت
آقا على مدرس پس از عمرى حيات پربركت، در شب شنبه 17 ذى‌القعده سال 1307ق (مطابق با 1268ش و 1889م)، در تهران به رحمت ايزدى پيوست و در شهر رى بين مرقد حضرت عبدالعظيم حسنى و حمزه(ع)مدفون شد[۱]
پانويس
- ↑ ر.ک: كديور محسن، مقدمه، ج1، ص27-73
منابع مقاله
كديور محسن، «مجموعه مصنفات حكيم مؤسس آقا على مدرس طهرانى»، انتشارات اطلاعات، تهران، 1378.