شرح مشکلات الفتوحات المکیة
شرح مشکلات الفتوحات المکیة نوشته نویسنده صوفی قرن هشتم و نهم عبدالکریم جیلی یا جیلانی (متوفی 826ق)، شرح عبارات دشوار اثر ارزشمند محیی‌الدین بن عربی (متوفی 638ق) در باب پانصد و پنجاه‌ونه فتوحات مکیه است. این اثر با مقدمه و تحقیق عاطف جوده نصر در یک جلد منتشر شده است.
| شرح مشکلات الفتوحات المکیة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جیلانی، عبدالکریم بن ابراهیم (نویسنده) نصر، عاطف جوده (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | فتوحات المکيه في معرفه الاسرار المالکيه و الملکيه. شرح |
| ناشر | دار الکتب و الوثائق القومية. الإدارة المرکزية للمراکز العلمية. مرکز تحقيق التراث |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 1424ق. = 2003م. |
| چاپ | چاپ يکم |
| شابک | 977-18-0306-9 |
| موضوع | ابن عربي، محمد بن علي، 560 - 638ق. الفتوحات المکيه - نقد و تفسير
عرفان - متون قديمي تا قرن 14 تصوف - متون قديمي تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /الف2 ف2023 / 283 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
کتاب مشتمل بر دو بخش است:
بخش اول: تحقیق (مشتمل بر مقدمه محقق و دو فصل).
بخش دوم: متن شرح مشکلات.
مصحح کتاب در مقدمه به چگونگی تحقیق و تصحیح آن اشاره کرده است: اهتمام من به تصوف اسلامی به دوران مطالعات عالی من در اواخر دهه شصت باز می‌گردد که برای دفاع از کارشناسی ارشد آماده می‌شدم. من برای این درجه از تحصیل مطالعه شعر ابن فارض از دو ناحیه تصوف و هنری را انتخاب کردم. سپس در رتبه دکترا موضوع رمز شعری در ادب صوفی را برگزیدم، تا تتمه و توسعه موضوع اول باشد. مدتی را مشغول به ادبیات قدیم و معاصر بودم. ظواهر و قضایای آن را مطالعه می‌کردم و گرایشات و رویکردها و روش‌های آن را مورد نقد ادبی قرار می‌دادم. تا اینکه نسخه عکس‌برداری شده از نسخه خطی که در کتابخانه سوهاج -که به کتابخانه امیر فاروق شناخته می‌شود- نگهداری می‌شود، به دستم رسید. این نسخه را دوست و برادرم دکتر عزالدین اسماعیل هنگامی‌که برای رونوشت از فهارس کتابخانه سوهاج مراجعه می‌کردیم به ضمیمه تعداد دیگری از نسخ خطی نادر به من داد. مدتی این تصویر از کتاب نزد من بود و مشاغل و گرفتاری‌ها و سفرها بر این موضوع سایه انداخته بود. آنگاه که تصمیم به تحقیق این نسخه خطی و مطالعه آن گرفتم، به ذهنم رسید که از نسخه دیگری نیز کمک بگیرم، تا اینکه نسخه دیگری از بخش نسخ خطی دار الکتب المصریة به‌دست آوردم و امکان مقارنه بین دو نسخه فراهم گردید. نسخه سوهاج با رمز (س) و نسخه دار الکتب المصریة با رمز (د) معرفی شده است. در این دو نسخه آثار رطوبت و ترمیم وجود ندارد و به خط رایج نوشته شده‌اند. جز اینکه در نسخه سوهاج هیچ اشاره‌ای به ناسخ آن و تاریخ کتابتش نشده است.[۱]
فتوحات مکیه پر است از ارجاع‌های متقابل رمزی به دیگر نگاشته‌ها یا مباحث و موضوع‌های مربوط در جای دیگر همان کتاب که مطلقاً با فهم رمز یا کنایه مورد بحث ارتباطی ناگسستنی دارد.[۲]
هر دو نسخه سوهاج و دارالکتب مشتمل بر مقدار زیادی تصحیف و تحریف و اغلاط نحوی است. مصحح این موارد را در متن اصلاح و در پاورقی به آنها اشاره کرده است. هر یک از دو نسخه گاهی اضافه و گاهی نقص دارند، لذا هر یک با دیگری تکمیل شده است تا متن به حالت اصلی باز گردد.[۳]
هر دو نسخه با شرح باب دهم به پایان می‌رسد. درحالی‌که در شرح این باب هم اجزاء مفقوده‌ای وجود دارد، که مشتمل بر شرح سایر ابوابی است که پس از باب دهم آمده است. بلاثیوس به این موضوع اشاره کرده است.
از جمله عباراتی که این دیدگاه که جیلی شرح مشکلات را در باب دهم ابواب فتوحات به انتها رسانده، تقویت می‌کند، قول اسماعیل بغدادی در استدراکش بر کشف الظنون است: شرح مشکلات فتوحات مکیه و گشودن ابواب مغلق از علوم لدنی جیلی، یک جلد است.[۴]
محقق در فصل اول مقدمه، شرح‌حال ابن عربی و جیلی و آثار ایشان را ارائه داده است. در کتبی که شرح‌حال صوفیه قرن هشتم و نهم را ذکر کرده‌اند مطالب زیادی درباره زندگی جیلی نیامده است. البته در ادامه این فصل آثار جیلی و به‌ویژه انسان کامل او معرفی شده است.[۵]
در فصل دوم نیز، با عنوان «بین نص و شرح» ابواب ده‌گانه کتاب که در این شرح آمده به ترتیب معرفی شده است.[۶]
مَثَل جیلی مثل شارحانی است که از ابن عربی تأثیر پذیرفته و تعدادی از کتب و مقالات را از او اقتباس کرده و فراوان است مواردی که به هنگام اختصار در تعلیق و شرح، از آنها یاد کرده و به آنها اشاره می‌کند؛ تا خواننده اگر مشتاق به ایضاح و تفصیل مطلب بود به آنها رجوع کند. از جمله این کتبی که جیلی در شرح مشکلات الفتوحات به آنها ارجاع داده، الکمالات الالهیة و انسان عین الوجود است که عنوانی است که از فصوص الحکم اقتباس شده است؛ همچنین: الکهف و الرقیم، الناموس الاعظم، قطب الغرائب و کشف الستور عن مخدرات النور.[۷]
این کتاب شرح مشکلات باب پانصد و پنجاه‌ونه فتوحات مکیه است.[۸]
متن اثر از صفحه 99 تا 193 ارائه شده است.
در تعلیقات و شرح باب دوم شواهدی هست که دلالت بر آن دارد که از دیدگاه جیلی مقصود از انسان کامل عیسی بن مریم(ع) است؛ چراکه آثار عیسی(ع)، شفا دادن نابینا، زنده کردن مردگان و خبردادن از مردم به نام و کارهایشان و آنچه می‌خورند و آنچه ذخیره می‌کنند تا روز قیامت، قابل مشاهده با چشم است. چه‌بسا جیلی سخن بسیاری از صوفیه در حق مسیح را تقریر کرده و او را ختم ولایت عامه دانسته است؛ همان‌گونه که حکیم ترمذی در ختم الاولیاء نوشته و ابن عربی مسیح را جامع بین ولایت و نبوت دانسته است.[۹]
در صفحه 195 کتاب تحت عنوان ملاحق، توضیحاتی فهرست آیات و توضیح پیرامون برخی احادیث، اعلام و اقوال ذکر شده است. سپس الحاقیه دیگری در تعریف دو اصطلاح «اعیان ثابته» و «جمع و فرق» به کتاب افزوده شده است.
مصادر و مراجع نیز در انتهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- موریس، جیمز؛ «مقدمه‌ای بر فتوحات مکیه»، ترجمه محمدحسین ساکت، کتاب ماه فلسفه، فروردین 1387، شماره 7، ص89 تا 96.