تمهيد المباني

تمهيد المبانیيا تفسير كبير بر سورۀ سبع المثاني، اثر غلامحسين رضانژاد (نوشين)، از تفاسير شيعه است كه با رويكردى عرفانى، فلسفى، كلامى و ادبى درباره تفسير سوره حمد ارائه شده است.

تمهید المبانی
پدیدآوران	رضانژاد، غلامحسین (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	تفسیر کبیر بر سوره سبع المثانی
ناشر	الزهرا(س)
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1383 ش
چاپ	1
شابک	‎964-6069-31-2
موضوع	تفاسیر (سوره فاتحه) تفاسیر شیعه - قرن ۱۴ تفسیر - تاریخ قرآن - اعجاز
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏102‎‏/‎‏12‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏6‎‏م‎‏7
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب به زبان فارسى و در سال 1382ش، نوشته شده است.

انگيزه نویسنده از تأليف اين اثر، رؤياى صادقه‌اى بوده كه در اين زمينه، ديده است.

ساختار

كتاب با مقدمه مفصلى از نویسنده آغاز و مطالب در نه باب، در دو جلد، تنظيم شده است.

اين تفسير، با احاديث و روايات مختلف، تدوين شده است. نویسنده در تفسير، ابتدا مفردات و كلمات آيات را از لحاظ لغوى و اصطلاحى معنا كرده و سپس، ضمن تفسير آيه، واژه‌ها و كلمات آن را از لحاظ عرفانى و عقلى، بررسى نموده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا به رؤوس ثمانيه در علم تفسير (كه عبارتند از: تعريف؛ موضوع؛ غرض؛ منفعت؛ سِمَت؛ معلم و تقسيم علم تفسير) اشاره شده و سپس سه باب و هر باب در چند فصل، به شرح زير آمده است:

در باب اول مقدمه، كه داراى هفت فصل مى‌باشد، در فصل اول و دوم، ضمن تعريفى از علم تفسير و موضوع و غايت آن، به بررسى علوم لازم براى تفسير و تأويل آيات قرآنى پرداخته شده و به لزوم آشنايى با هفده نوع علم براى اين منظور، اشاره شده است. اين علوم عبارتند از: علم لغت، تصريف، نحو و اشتقاق، معانى، بيان، بديع، قرائات، اصول دين، اصول فقه، اسباب نزول و قصص، ناسخ و منسوخ، فقه، حديث، ظاهر و باطن، وجوه و نظاير و محكم و متشابه

در فصول بعدى، لزوم حكمت متعاليه در تفسير قرآن، موارد و نحوه كاربرد حكمت در تفسير قرآن، وحدت حقه واجب‌الوجود و بساطت او، لزوم مبانى عرفان در تفسير قرآن و وجوه مختلف اعجاز، بيان شده است.

باب دوم مقدمه داراى پنج فصل مى‌باشد و مباحث مطرح‌شده در آن، عبارتند از: نزول و انزال دفعى قرآن، جمع‌آورى آيات آن به‌وسيله حضرت على(ع) و عثمان، حجيت ظواهر قرآن، تبيان كل شيء بودن و عظمت قرائت آن

در آخرين باب مقدمه، از حكمت عملى قرآن سخن به ميان آمده و مباحث آن عبارتند از: حقيقت ايمان، اخلاص، توكل، تسليم، تقوا، محاسبه و مراقبه نفس و توبه

نویسنده قبل از شروع به تفسير، خطبه مختصرى را به زبان عربى، مشتمل بر حمد و ثناى پروردگار و درود بر پيامبر(ص) و اهل‌بيت(ع)، به‌ويژه على(ع) و حضرت مهدى(عج) و پيروان راستين آن حضرات ذكر كرده است.

جلد اول، باب اول و دوم را در خود جاى داده است.

باب اول، داراى چهارده فصل بوده و در آن، تفسير «بسم الله» از نظر عرفانى، بيان شده است. از جمله موضوعات مطرح‌شده در اين باب، عبارتند از: پيدايش و تركيب و جهر و متعلقات بسمله، مكى يا مدنى بودن و اسامى سوره فاتحه و اهميت آن، كاربرد باء بسمله و وضع اسم بر حضرت حق تعالى، تعريف اسم و تقسيم آن به توفيقى و غير توفيقى و تفسير هر بسمله در آغاز هر سوره، در ظهور موجودات از باء بسمله و اسرار آن، حدودث اسماء و اسم اعظم، احصاء اسماء الله و تقسيم آن‌ها به حسنى و اعظم بودن، اسماء ذاتى و صفاتى و افعالى و جلالى و جمالى و كمالى و تخلّق يا تحقق بدانها، مراتب اسماء الله و تشكيك و تواطؤ آن و اسم مستأثر و مكنون، شناخت اسماء و صفات واجب‌الوجود از دو سلسله نزول و صعود، تحقق در حركات و انواع و موضوع آنها در قوس صعود، در فرق بين اسماء و صفات و تحقيق در صفات حق، نظريه حكماى متأله شيعه در صفات حق تعالى و تقسيمى جامع‌تر از اسماء الله و صفات او و اعيان ثابته

باب دوم، در تفسير كلمه «الله» مى‌باشد. اين باب، داراى دوازده فصل بوده و موضوعات بررسى‌شده در آن، عبارتند از: معنى هويت حق و اشتقاق اسم الله تعالى؛ الوهيت و متعلقات آن و نظريه غزالى؛ ذات حق تعالى يا وجود مطلق و مراتب ظهور او؛ انيت و واحديت حضرت حق؛ تنزيه و تشبيه حق تعالى؛ ازل، ابد، قديم، دهر و سرمد بودن خداوند؛ حيات حضرت حق؛ علم حق تعالى و عالم و معلوم و اتحاد آن‌ها؛ اراده، داعى و غرض در خداوند؛ قدرت حق تعالى و جبر و اختيار؛ كلام حضرت حق و سميع و بصير بودن خداوند

باب سوم تا آخر، در جلد دوم جاى گرفته است. باب سوم، در تفسير «الرحمن و الرحيم» بوده و داراى پنج فصل است. نویسنده در اين باب، ابتدا معنا و اشتقاق اين دو اسم را بررسى نموده و پس از تحقيق وافى و عقلى در اين دو اسم، سريان رحمت رحمانى بر ذات حق تعالى و كل وجود را بحث كرده است. در پايان، به حقيقت رحمت رحيمى از ديدگاه عرفانى و علمى، نگريسته است.

باب چهارم، داراى يازده فصل بوده و در آن، به تفسير «الحمد لله رب العالمين» ، پرداخته شده است. موضوعات مطرح‌شده در اين باب، عبارتند از: تعريف حمد و فرق آن از مدح و شكر و كاربرد هريك؛ تحقيق كلامى در «الحمد لله»؛ در حمد ملائك و انبياء و رسل و كل عوالم امرى و خلقى؛ حقيقت حمد و شكر و امتناع استيفاء حق آن از حامد و شاكر؛ ملاحظات عقلى و حكمى حمد و حمد حضرت حق از ذات خود؛ حمد عرفانى از نظر ابن عربى؛ تحقيق تفصيلى در مراتب حمد به اعتبار حامدان؛ خارج بودن حمد از مقولات ده‌گانه عرضى؛ تفسير «رب العالمين» ؛ اضافه و نسبت حمد به «رب العالمين» و تحقيقات عرفانى در حقيقت حمد

باب پنجم، در تفسير «الرحمن الرحيم» بوده و در آن، ابتدا از تكرار يا عدم تكرار آيه مزبور بحث شده و سپس، ادله عقلى و نقلى در صفات فعل بودن رحمان و رحيم پس از «حمدله» بررسى شده است.

باب ششم، در تفسير «مالك يوم‌الدين» بوده و مباحث مطرح‌شده در نه فصل آن، عبارتند از: معنى لغوى «مالك و مَلِك»؛ احكام متفرعه بر دو اسم «مالك و مَلِك»؛ انزال يا تنزيل بودن «مالك و مَلِك»؛ كاربرد «مالك و مَلِك» در آيات قرآن و مشتقات آن‌ها و برهان هريك؛ اخبار و روايات اين دو قرائت و حقيقت «يوم‌الدين» و معانى مربوط به آن

در باب هفتم، در سه بخش، به تفسير «إياك نعبدو إياك نستعين» پرداخته شدهو باب هفتم، در هفده فصل، به تفسير «اهدنا الصراط المستقيم» اختصاص يافته است. برخى از مباحث مطرح‌شده در اين باب، عبارتند از: معانى مختلف هدايت در قرآن كريم؛ بحث و تحقيق عقلى در هدايت موجودات؛ هدايت انسان در مراتب كمال؛ اقسام هدايت براى انواع طالبان؛ مراتب هدايت و مهتدى از نظر عرفانى؛ حقيقت صراط و استقامت از نظر حكما؛ تحقيق در معنى صراط در قيامت كبرى؛ تحليل عقلى و عرفانى دعا و اجابت و زمان و مكان آن و صراط مستقيم بودن قرآن، پيامبر(ص) و ائمه(ع)

تفسير آيه «صراط الذين أنعمت عليهم» در قالب شش فصل، در باب هشتم آمده است. عنوان برخى از اين فصول، عبارتند از: تفسير نعمت و گستره فراگير و شمول آن؛ معنى و حد نعمت و تفسير آن به ولايت؛ تحقيق در نعمت حقيقى و صورت و روح و سر آن و موارد كاربرد نعمت در قرآن

در آخرين باب، به تفسير «غير المغضوب عليهم و لا الضالين» پرداخته شده است. در اين باب، ابتدا معنى لغوى و اصطلاحى «غضب» بررسى و سپس به اين امر پرداخته شده كه «مغضوبين» و «ضالين» چه كسانى مى‌باشند. از ديگر مباحث اين باب، عبارتند از: تحقيق عقلى و فلسفى در مسئله غضب الهى؛ معنى لغت و اصطلاح كفر و انواع كافر نعمت در قرآن؛ تحليل عقلى و عرفانى در ضلالت و مراتب آن؛ تفسير عرفانى «مغضوب» و «ضال»؛ وجه تقدم «مغضوب عليهم» بر «ضالين» و نسبت دادن غضب و اراده انتقام به حضرت حق تعالى

وضعيت كتاب

فهرست مطالب جلد اول، در ابتداى جلد اول و فهرست مطالب جلد دوم و منابع و مآخذ مورد استفاده نویسنده، در انتهاى جلد دوم آمده است.

در پاورقى‌ها به ذكر منابع و توضيح برخى از كلمات و عبارات متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.