تفسیر القاضي عبدالجبار المعتزلي

تفسیر القاضي عبدالجبار المعتزلي، اثر قاضی عبدالجبار بن احمد اسدآبادی (متوفای 415ق) متکلم معتزلی، و فقیه شافعی، این تفسیر به تفسیر «کبیر» و یا «محیط» مشهور بوده است. در ادامه آن کتاب دیگری از همین نویسنده با نام تفسیر «فرائد القرآن و ادله آن» آمده و توسط خضر محمد نبها، گردآوری و تحقیق شده است.

تفسير القاضي عبدالجبار المعتزلي: التفسير المسمي التفسير الکبير، او "المحيط"
پدیدآوران	قاضی عبدالجبار بن احمد (نویسنده) نبها، خضر محمد (گردآورنده) سيد، رضوان (مقدمه نويس)
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	2009م.
چاپ	چاپ يکم
زبان	عربی
کد کنگره	/ق2ت7 / 93/5 BP

قاضی عبدالجبار در تفسیر و مباحث قرآنی چندین تألیف داشته است که از آن میان کتاب متشابه و تنزیه القرآن عن المطاعن و نیز کتاب اعجاز قرآن به ما رسیده است.

جبّائی تفسیری نیز بر قرآن نوشت که ظاهراً در کنار تفاسیر ابوبکر اَصَمّ (متوفی 201)، ابوالقاسم بلخی کعبی (متوفی 319) و ابومسلم اصفهانی (متوفی 322)، یکی از مهم‌ترین تفاسیر معتزلی در آن زمان بوده است. تفسیر جبّائی اثری حجیم بود و بنا به نقل ملطی، از حیث جامعیت بی‌نظیر بود و بیش از صد جزء داشت. این مطلب می‌تواند به این معنا باشد که تفسیر او شامل صد جلد بوده یا به این معنا که متشکل از صد بسته هشت یا ده برگی بوده که در این صورت مجموع آن بالغ بر حدود هزار برگ، یعنی دو هزار صفحه، می‌شده است. بر اساس اخبار بسیار دقیقی که ابن طاووس ضمن نقل از تفسیر جبّائی به دست می‌دهد، جزئیات بیشتری روشن می‌شود. ابن طاووس می‌گوید که نسخه او از تفسیر جبّائی مشتمل بر ده مجلد و هر یک از آنها شامل دو جزء است. هر جزء می‌بایست شامل سیزده بسته (کُرّاس) بوده باشد که در آن زمان هر بسته قاعدتاً از هشت یا ده ورق تشکیل می‌شده است. بنابراین، یک مجلد، 260 برگ داشته که به همین قیاس این ده جلد مشتمل بر 5200 صفحه بوده است. گزیده‌هایی از تفسیر جبّائی را در آثار مفسران بعدی و به بهترین وجه در کتابهای التهذیب فی تفسیرالقرآن حاکم جِشُمی (متوفی 449)، التبیان فی تفسیرالقرآن ابوجعفر طوسی (متوفی 460)، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ابوعلی طَبْرِسی (متوفی ح 548) و التفسیر الکبیر فخرالدین رازی (متوفی 606) می‌توان یافت. ارجاعات دیگر به تفسیر جبّائی را می‌توان در این کتابها یافت: متشابه القرآن قاضی عبدالجبار همدانی (متوفی 415)، حقائق التأويل في متشابه التنزيل شریف رضی (متوفی 406)، أمالي شریف مرتضی (متوفی 436) و سعد السعود علی بن موسی بن طاووس (متوفی 664)،.

در بخش ملحقات چند صفحه باقی مانده از کتاب فرائد القرآن قاضی عبدالجبار معتزلی به نقل از ابن طاووس (متوفاى 664ق) در کتابش سعدالسود للنفوس و نیز المغنی ابن قدامه آورده شده است.

دکتر خضر محمد نبها در این کتاب سعی در احیاء این تفسیر نموده است.

منابع مقاله

1. مقدمه کتاب
2. زابینه اشمیتکه، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1378