فرائد الخرائد في الأمثال
فرائد الخرائط فی الأمثال، تألیف ابویعقوب یوسف بن طاهر خویی (متوفی 549ق) شاگرد احمد بن محمد میدانی (متوفای 518ق)، معجم امثال و حکم نثر و شعر است. این اثر با تحقیق عبدالرزاق حسین منتشر شده است.
| فرائد الخرائط فی الأمثال | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | خویی، یوسف بن طاهر (نویسنده) حسین، عبدالرزاق (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | فرائد الخرائد في الأمثال : معجم في الامثال و الحکم النثريه و الشعريه |
| ناشر | دار النفائس |
| مکان نشر | اردن - عمان |
| سال نشر | 1420ق. = 2000م. |
| چاپ | چاپ يکم |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ع4خ9 / 6519 PN |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و سی باب است.
شیوه نویسنده در ذکر امثال به ترتیب حروف الفباست.
گزارش محتوا
کتاب با مقدمه محقق که حاوی شرح‌حال مختصری از نویسنده، معرفی چهار اثر او و شیوه نویسنده در نگارش این کتاب، بررسی صحت انتساب کتاب به نویسنده و شیوه تحقیق آن و نسخ خطی کتاب است.[۱]
«مجمع الأمثال» میدانی وسیع‌ترین کتاب در موضوع مثل‌ها بود و پس‌ازآن «فرائد الخرائط»، که شاگرد میدانی است و بر همان اساس پیش رفته، چون حکم و اشعار جاری بین مردم و مواعظ به آن اضافه شده، بی‌تردید به وسیع‌ترین کتاب در این موضوع تبدیل شد[۲]
کتاب خویی از فراوان‌گویی ملال‌آور و ایجاز مخل به معنا بری است. این اثر را مثل‌های اصلی -نه مثل‌های ایجاد شده از مثل‌های دیگر- فراگرفته که در مجموع 1720 مثل است. بسیاری از امثال ذکر شده در این کتاب و کتاب «مجمع الامثال» در کتب امثال دیگر نیامده است؛ که در پاورقی به آنها اشاره شده است. بسیاری از مثل‌های ذکر شده در کتاب «مجمع الامثال» مورد استعمال نیست. بعضی از اخبار نقل شده در آن نیز از مثل‌های بد افراد ناشناس است. و یا اباطیلی است که سودی برای محصل ندارد؛ بنابراین خویی به برخی از مثل‌های مهمل و غیرمستعمل و اخبار غریب و باطل اعتراض کرده است.[۳]
برخی مزایای کتاب نسبت به «مجمع الامثال» میدانی:
- خویی در کتابش مثل‌هایی را آورده که در کتاب میدانی ذکر نشده است؛ مثل‌هایی چون «ارق من دین القرامطة»، «اطول من لیل الضریر»، «الذ من نومة الضحی، و من قبلة مستلبة» و «لکل یوم قوم».
- گاه در شرح داستان مَثَل اختلاف دارند؛ اختلاف کامل، یا اضافه یا حذف، یا اختصار. در این رابطه به مثل «الیمین الغموس تدع الدیار بلا وقع» و شرح آن نگاه کنید؛ آنگاه که خویی آراء فقها را درباره «الیمین الغموس» ذکر کرده است.
- انتخاب روایت‌هایی برخلاف میدانی؛ مانند: «لیست علیه اذنی» در فرائد، که در «مجمع الامثال» «لست علی ذلک اذنی» ذکر شده است. روایت «الفرائد» با روایت «المستقصی» و «الجمهرة» و کتاب «الامثال» ابوعبید متفق است.
- استشهاد به اشعاری که میدانی نیاورده است؛ در مثل «اعیا من باقل» میدانی به ابیات حمید ارقط استشهاد کرده است؛ درحالی‌که خویی به بیتی از ابوعلاء معری استشهاد کرده است.
- گردآوری امثال متشابه و تکملة اجزای آن؛ به‌عنوان نمونه «عیر بجیر بجرة، و نسی بجیر خبره» در الفرائد کامل و در مجمع الامثال تنها صدر مثل ذکر شده است و این باعث شده که از شرح مثل ناتوان باشد.
- انتساب برخی امثال به‌ویژه احادیث رسول‌الله(ص) که میدانی نسبت آنها را ذکر نکرده است؛ به‌عنوان‌مثال «عز الرجل استغناؤه عن الناس» را از سلف دانسته اما خویی آن را از رسول‌الله(ص) روایت کرده است.[۴]
نویسنده در مقدمه‌اش سبب تألیف کتاب و اسامی بعضی آثارش را ذکر کرده است. در داخل کتاب نیز اشارات فراوانی وجود دارد که بر صحت انتساب کتاب به او و به‌ویژه در خبر دادن از استادش میدانی تأکید می‌کند. همچنین کسانی که شرح‌حال او را ذکر کرده‌اند، مانند: سمعانی، ابن ماکولا، یاقوت حموی، بروکلمان و زرکلی بر انتساب کتاب به او اجماع دارند.[۵]
محقق کتاب، از دو نسخه کتاب در ضبط و تصحیح نص استفاده کرده و اختلافات اندک بین دو نسخه را در پاورقی متذکر شده است. همچنین به کتب جدید و قدیم مراجعه و در مقابله بر «مجمع الامثال» میدانی متمرکز شده است. همچنین آیات، احادیث، امثال، اقوال و اشعار را از منابعی اصلی استخراج کرده است. وی همچنین شرح‌حال اشخاصی که فایده یا ضرورتی داشته را متذکر شده و البته به جهت سنگینتر نشدن پاورقی از نص، این موضوع را توسعه نداده است.[۶]
وضعیت کتاب
در انتهای کتاب، فهارس آیات، احادیث، اشعار، اشخاص، امکنه و بقاع، گروه‌ها و قبایل، مصادر تحقیق و موضوعات مطالب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.