كتاب الخمس (عراقی)

كتاب الخمس، تألیف آیت‌الله محسن اراکی (معاصر)، مجموعه مباحث درس خارج فقه ایشان در موضوع خمس است. این اثر در دو جلد به زبان عربی منتشر شده است.

‏ كتاب الخمس
پدیدآوران	اراکی، محسن (نويسنده)
ناشر	مجمع الفكر الإسلامي
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1390ش/1432ق، مجلد2: 1391ش/1433ق
موضوع	خمس
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب مشتمل بر تمهید (در سه بحث) و سه فصل است؛ فصل اول در شش امر، فصل دوم در هفت بحث و فصل سوم در سه بحث مطرح شده است.

گزارش محتوا

کتاب حاضر مجموعه مباحث فقهی مطرح شده در مقطع عالی حوزه علمیه قم (درس خارج) است که در طول دو سال درسی ارائه شده است‏.

نویسنده پیش از ورود به بحث خمس لازم دیده که سه نکته را به‌عنوان مقدمه مطرح کند:

1. زمان و چگونگی تشریع وجوب خمس در اسلام؛
2. سیره رسول‌الله(ص) در خمس؛
3. بحث مفهومی پیرامون مصطلحات غنیمت، فیء و انفال.

در رابطه با تشریع خمس چنین می‌خوانیم: بدون شک به لحاظ تاریخی، آیه وجوب خمس پس از غزوه بدر و بعد از آیه انفال نازل شد. مسلمین بعد از غزوه‌های بدر در آنچه از مشرکین غنیمت برده بودند اختلاف کردند؛ لذا این آیه نازل شد تا اختلاف بین ایشان را برطرف کند‏. علی بن ابراهیم قمی (متوفی اوایل قرن سوم) در تفسیرش با سند صحیح از امام صادق(ع) روایتی نقل کرده که نزول آیه انفال را در روز بدر می‌داند‏؛ اما طبرسی در مجمع البیان به نقل از تفسیر کلبی روز بدر را زمان تشریع خمس نمی‌داند؛ بلکه روز اُحد را تأیید می‌کند‏؛ اما نویسنده با استناد به روایت دیگری، تشریع خمس در روز بدر را ترجیح می‌دهد‏.

برخی مفسرین اهل سنت معتقدند که آیه انفال به‌وسیله آیه خمس نسخ شده است. طبرسی با رد این دیدگاه، نسخ را نیازمند دلیل می‌داند و معتقد است بین این دو آیه تنافی وجود ندارد. نویسنده نیز این قول را ترجیح می‌دهد‏.

با دقت در روایات به دو نکته می‌رسیم: اعطای خمس به نزدیکان رسول(ص) از سنن رسول‌الله(ص) بوده که در زمان آنحضرت و پس‌ازآن تا زمانی‌که خلیفه دوم از آن منع کرد جاری بوده است. دیگر اینکه خمس تنها در غنیمت‌های جنگی نبوده است؛ زیرا اگر این‌گونه بود پیوسته و مستمر نبود بلکه دایر مدار جنگ با مشرکین و تحصیل غنائم جنگی از آن‌ها بود‏.

خمس به هفت مورد تعلق گرفته که عبارتند از: غنائم جنگی، معادن، گنج، غواصی، مال حلال مخلوط به حرام، زمینی که ذمی از مسلمان خریده است و ارباح مکاسب. وجوب خمس در غنائم جنگی اجمالاً بین همه مذاهب اسلامی بر طبق آیه 41 سوره انفال متیقن و متفق‌علیه است: «وَ اِعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي اَلْقُرْبىٰ وَ اَلْيَتٰامىٰ وَ اَلْمَسٰاكِينِ وَ اِبْنِ اَلسَّبِيلِ...». احادیث وجوب خمس در این موضوع نیز در حد تواتر است‏.

در کتاب عروة الوثقی در بحث مال حلال مخلوط به حرام، قیود سه‌گانه‌ای برای خمس ذکر شده است: عدم تمیز، جهل به صاحب آن و جهل به مقدارش‏. روایات فراوانی بر این موضوع دلالت دارد‏.

نویسنده معتقد است که قصد قربت در پرداخت خمس شرط نیست. مطلق انفاق بر مستحق مقرب الی الله است و کفر مانع آن است؛ پس خمس برای کافر مقرب الی الله نیست. همچنان‌که خمس ریا کننده مقرب نیست؛ اگرچه خود خمس فی‌نفسه مقتضی تقریب الی الله است‏.

وجوب خمس در ارباح تجارات و صناعات و زراعات موضوعی است که در برخی از آثار چون الخلاف، الغنیة، التذکرة و المنتهی ادعای اجماع شده است‏. در عبارتی از کتاب «المعتبر» محقق حلی، خمس بر دارایی‌های همه مشاغل حتی بر خیاط، نجار، کشاورز، باغدار و صنعت‌کار واجب شده است؛ چراکه همه اینها از جانب خداوند متعال و غنیمت است. در بین فقهای شیعه نیز در وجوب خمس ارباح اضافه از مؤونه اختلاف روشنی وجود ندارد‏.

تحلیل خمس یکی از موضوعاتی است که در بین شیعه مطرح است و در مجموعه‌های فقهی و حدیثی از آن بحث شده است‏. اخبار تحلیل و اباحه خمس که فراوان است، نشانگر این ‌ ‌است که تمام خمس متعلق به‌ امام‌ است به همین خاطر امامان معصوم(ع) تمام خمس را برای شیعیان تحلیل‌ کرده‌اند‌. لازمه این امر آن است که تمام‌ خمس‌ متعلق‌ به آن‌ها باشد. اگر گفته شود که این کار امامان‌ از این‌ جهت بوده است که آن‌ها در زمان خاص و یا همه زمان‌ها به خاطر‌ رعایت‌ مصالحی از باب منصب ولایت‌ و حاکمیت‌ خود همه‌ خمس‌ را‌ تحلیل کرده‌اند، پاسخش این است که‌ این‌ توجیه خلاف ظاهر بلکه صریح تعبیرات روایات دلالت بر این‌ دارد که‌ امامان از بابت اینکه خمس حق آن‌هاست‌ بر شیعیان تحلیل و بر دیگران‌ تحریم‌ کرده‌اند‏. نویسنده در این زمینه به بیست روایت استناد کرده است‏.

اموال وصیت، وقف، نذر، مهر و عوض خلع، ارش و دیه جنایات از جمله اموالی است که پرداخت خمس آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته است‏. مثلاً فقها متفقند که خمس در مهر و عوض خلع واجب نیست. دیدگاه نویسنده نیز همین است‏.

دیدگاه فقها در کیفیت مصرف خمس در زمان غیبت در هر دو بخش سهم امام و سهم هاشمیین مختلف است. نویسنده با طرح دیدگاه‌های مختلف به بررسی این موضوع پرداخته است‏.

در عصر غیبت مشهور فقهای شیعه معتقد به نیابت فقیه جامع‌الشرایط از معصوم(ع) دارند‏.

وضعیت کتاب

مستندات آیات، روایات و مطالب کتاب در پاورقی‌های آن ذکر شده است. فهرست مطالب هر جلد نیز در انتهای آن ارائه شده است.

منابع مقاله

1. تمهید و متن کتاب.
2. حمیده عبداللهی علی‌بیک و دیگران، «نگرشی در اخبار تحلیل نفی ضمان خمس سابق بر ملکیت شیعه»، پایگاه مجلات تخصصی نور، فصلنامه فقه و اصول، پاییز و زمستان 1388، شماره 83، ص113 تا 136.
3. نیکزاد، عباس، «تأملی پیرامون صاحبان (مستحقین)»، پایگاه مجلات تخصصی نور: پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، زمستان 1396، شماره 50، صفحه 161 تا 178.

وابسته‌ها

فقه الخمس؛ بحوث استدلالية في الخمس

مدارك العروة الوثقی، فقه الشيعة: كتاب الخمس

الرسائل الخمس من فقه الإمامية