اصفهانی، محمود بن علی
محمود بن میرزا علی اصفهانی (زنده در 1055ق)، نویسنده «منهاج العارفين» و یکی از حکما و متألهین قرن یازدهم هجری قمری است.
دوران زندگی
متأسفانه اطلاعات زیادی از زندگی این حکیم شیعی در دست نیست، ولیکن برخی آثار وی، جسته و گریخته در کتابخانه‌ها و بعضا به‌صورت ناقص یافت شده است[۱].
فهرست‌نویسان و زندگی‌نامه‌نویسان نیز غیر از میرزا عبداللّه افندی اصفهانی صاحب «رياض العلماء و حياض الفضلاء» و شیخ آقابزرگ تهرانی صاحب «الذريعة» و «طبقات أعلام الشيعة»، اشاره و توجهی به این حکیم نداشته‌اند[۲].
صاحب ریاض در آنجا که شرح حال پدرش عیسی بیک بن محمدصالح بیک را که یکی از علما و فضلای عصر خود بود، بیان می‌کند، می‌نویسد: «والد مؤلف این کتاب، که خداوند هر دو را مورد بخشش قرار دهد، از بافضیلت‌ترین افراد عصر و عالم‌ترین افراد روزگار خود بود و در اوایل امر نزد مولی محمود بن میرزا علی اصفهانی شاگرد شیخ بهایی و سید داماد درس می‌خواند». بدین ترتیب یکی دیگر از شاگردان میرداماد و شیخ بهایی بر ما معلوم می‌گردد. تاکنون در کتب و مقالاتی که درباره این دو شخصیت برجسته ایرانی نوشته شده، نام محمود بن میرزا علی به‌عنوان شاگرد آنان ذکر نگردیده است[۳].
اساتید
- میرداماد (قرائن متعددی بر این ادعا وجود دارد، همچون: گفتار صاحب ریاض که قبلا نقل شد، ساکن بودن وی در اصفهان و تدریس میرداماد در همان دوران در مهم‌ترین حوزه علمی اصفهان، برخی از سخنان خود وی که از میرداماد با عنوان «استاد» یاد کرده است، شباهت برخی از عبارات وی با عبارت‌پردازی‌های میرداماد و...)؛
- شیخ بهایی (به دلیل برخی از قرائن مزبور)[۴].
شاگردان
به نظر می‌رسد که وی در زمان خود دارای حلقه تدریس و شهرتی بوده است؛ زیرا اولا در برخی از آثار خود می‌نویسد: آنها را به التماس بعضی از اخوان دینی و خلان معنوی به لغت فارسی نوشته است.
ثانیا صاحب ریاض می‌نویسد: پدرش عیسی بیک را در سن هفت سالگی از دست داده است. پدر صاحب ریاض که در اوایل امر شاگرد محمود بن میرزا علی بود، در سال 1074ق و در سن 40 سالگی در اصفهان درگذشت. عیسی بیک در جوانی و پس از فوت پدرش محمدصالح بیک تحصیل علوم را آغاز می‌کند و به مدت بیست سال به تحصیل ادامه می‌دهد. نظر به اینکه عیسی بیک 40 سال عمر کرد، می‌توان گفت اگر وی حول‌وحوش بیست سالگی نیز آغاز به تحصیل کرده باشد تقریبا حدود سال 1074ق، باید نزد محمود بن میرزا علی درس خوانده باشد. شیخ آقابزرگ تهرانی در «طبقات أعلام الشيعة» می‌گوید مراد از اوایل امر حدود 1050ق، است[۵].
آثار
- منهاج العارفين؛
- منهاج المؤمنين؛
- نجات السالكين یا شرح قصه سلامان و ابسال؛
- معراج العارفين؛
- مونس العارفين (این کتاب در واقع ترجمه مصباح کفعمی است که محمود بن میرزا علی آن را برای شخصی موسوم به «آقا نیک‌بخت» به فارسی ترجمه کرده است و بر همین اساس به «نیکه‌بختیه» یا «ترجمه نیک‌بختی» مشهور شده است)[۶].
وفات
چنان‌که ترجمه مصباح کفعمی را از محمود بن میرزا علی بدانیم، می‌توان گفت که وی لااقل تا سال 1055ق، در قید حیات بوده است[۷].