تاریخ عرب قبل از اسلام
تاريخ عرب قبل از اسلام تأليف عبدالعزيز سالم مورخ معاصر مصرى است كه به قلم باقر صدرى‌نيا به فارسی ترجمه شده است. كتاب حاضر را پس از كتاب تاريخ عرب دكتر جوادعلى بهترين اثر مربوط به تاريخ عرب عصر جاهلى محسوب داشته‌اند. نویسنده در مقدمه كتاب عامل اصلى تأليف كتاب را مشاهده نقص و نارسايى موجود در كتاب‌هاى تاريخ باستانى عرب دانسته است.
| تاریخ عرب قبل از اسلام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سالم، عبدالعزیز (نویسنده) صدری‌نیا، باقر (مترجم) |
| عنوان‌های دیگر | تاریخ العرب فی عصر الجاهلیه |
| ناشر | شرکت انتشارات علمی و فرهنگی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1380 ش |
| چاپ | 2 |
| شابک | 964-445-285-2 |
| موضوع | بدویان - تاریخ
عربستان - تاریخ - پیش از اسلام عربستان - تاریخ - قرن 1ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DS 231 /س2 ت2041 |
ساختار
كتاب داراى ساختار ويژه‌اى است؛ بدين ترتيب كه از پنج بخش تشكيل شده؛ اما فصل‌هاى كتاب از بخش دوم آغاز و اين بخش مشتمل بر دو فصل مى‌باشد. فصول سوم و چهارم در بخش سوم، فصل پنجم در بخش چهارم و دو فصل ششم و هفتم نيز در بخش پنجم آمده است.
موضوعات بخش‌هاى كتاب عبارت است از:
- بررسى‌هاى مقدماتى،
- عرب جنوب،
- دولت‌هاى كوچك در حد فاصل شام و عراق،
- حجاز
- اوضاع اجتماعى و دينى
گزارش محتوا
در ابتداى كتاب مقدمه‌اى به قلم مترجم ديده مى‌شود كه خواننده را با كتاب آشنا مى‌كند. در بخشى از آن مى‌خوانيم: «آنچه مترجم را به ترجمه اين كتاب برانگيخت، علاوه بر فوايدى كه كتاب متضمن آن بود، جاذبه پرافسون نهفته در تاروپود تاريخ بود، كه به هر حال، هر كسى را كه با كتاب و كتابت سرو كارى باشد، به ناگزير در ميدان جاذبه خود قرار مى‌دهد».
نویسنده در مقدمه‌اش بر كتاب به اهميت تاريخ جاهلى كه به عنوان زمينه‌اى كه تاريخ اسلامى بر آن بنا شده است، اشاره مى‌كند. وى تفسير و تبيين بسيارى از مظاهر اجتماعى، اقتصادى و حتى هنرى عصر اسلامى را جز با پژوهش در ريشه و منشأ ديرينه آنها در دوره جاهلى امكان‌پذير نمى‌داند. او تأكيد مى‌كند كه با اين اوصاف تاريخ جاهلى از عنايت پژوهشگران متقدم و معاصر تنها بهره اندكى برده است؛ زيرا آنچه از رهگذر تأليفات تاريخى از اخبار عرب جاهلى به دست ما رسيده است، جز اطلاعات پراكنده و نامنظمى نيست كه در آن حقايق تاريخى با روايت‌هاى خرافى درآميخته و به طور كلى رنگ اسطورهاى و حالت افسانه‌اى بر آن سيطره يافته است.
عبدالعزير اخبار و روايت‌هاى اين دوره را شايسته اعتماد ندانسته، بلكه لازم مى‌داند كه با مراجعه به منابع ديگرى، مانند آثار و بناهاى به جاى مانده و كتيبه‌هاى حك شده بر آنها از صحت اين اخبار و روايات مطمئن شد.
مؤلف دانشمند كتاب از استادان طراز اوّل مصر در رشته تاريخ و باستان‌شناسى است و با اشراف بر موضوع پژوهش خود و با استفاده روشمند از اسناد و منابع درجه اوّل و با احاطه بر تحقيقات عرب‌شناسى معاصر، اثرى پيش‌روى خواننده قرار داده است كه از حيث وسعت دايره تحقيق، دقت در ثبت وقايع و اشتمال بر وجوه و جوانب مختلف زندگى، فرهنگ و تمدن عرب، در رديف بهترين تحقيقات مربوط به تاريخ عرب عصر جاهلى به شمار مى‌آيد. او ضمن آشنا ساختن خواننده با اوضاع تاريخى و جغرافيايى سرزمين‌هاى عربى، در فصول مختلف كتاب درباره رسوم و آداب آيين‌هاى رايج، نظام اجتماعى، ساختار قبيله‌اى، جنگ و صلح و اوضاع اقتصادى مناطق گوناگون سرزمين‌هاى عرب سخن مى‌گويد و از اين رهگذر تصوير روشنى از زندگى عرب پيش از اسلام را در برابر ما مى‌نهد.
اكنون به خلاصهاى از مطالب بخش‌هاى مختلف كتاب به ترتيب اشاره مى‌شود:
- در اين بخش ابتدا منابع تاريخ جاهلى مورد بررسى قرار گرفته است. اين منابع به سه دسته تقسيم شده است: اول: منابع باستانى و كتيبه‌ها و آثار و اشياى به جاى مانده، دوم: منابع مكتوب عربى؛ مانند قرآن كريم كه در آن به آياتى اشاره شده است، و كتب تفسير و حديث و سيره و مغازى و...، سوم: منابع غير عربى مثل تورات و تلمود و كتاب‌هاى عبرى و....
- در ادامه به طبقات عرب و جغرافياى سرزمين حجاز پرداخته شده است.
- يمن سرزمينى است كه در سبب نامگذاریش در منابع اختلاف شده است. اين كشور در عهد جاهلى داراى منابع اقتصادى و شهرهاى باستانى پر رونقى بوده است. حكومت‌هاى معينيان، سبائيان و حميريان به ترتيب از 1300قم تا 525م حكومت را به دست گرفتند كه در سال 525م با استيلاى حبشيان خاتمه يافت. پس از آن سيف بن ذييزن توانست حكومت را بدست بگيرد و يمن به دست كارگزاران حكومت ایران افتاد و حكمرانانى از سوى پادشاه ایران پياپى بر يمن حكومت كردند. ایرانیان از پيوستن يمن به حوزه حكومت خود سود بسيارى كسب كردند؛ اما در سال 614م هرقل توانست به وسيله يك حمله دريايى قدرت خود را در شام و مصر مجدداً به دست آورد؛ اما يمن وارد قلمرو حكومت پيامبر در مدينه شده بود.
- در دوره‌هاى پيش از اسلام، رونق تجارى سرزمين يمن و حجاز تأثير بسيارى در پيدايش دولت‌هاى كوچك در حد فاصل شام و عراق داشت. كشور نبطيان كه در شمال حجاز ايجاد شده بود، به يكى از اقوام عرب منسوب است كه در نزد يونانيان به نام نبطيا يا نبط شناخته مى‌شود. قوم نبط تقريباً در قرن ششم پيش از ميلاد در بيابان شام و جنوب فلسطين سكونت گزيدند. تدميريان از ديگر حكومت‌هاى بودند كه آثار آنها در فاصله 150كيلومترى شمال شرق دمشق واقع شده است. غسانيان و منذريان از ديگر حكومت‌هایى است كه مورد بررسى قرار گرفته است. در انتهاى اين بخش تمدن «حيره» در عصر لخميان مطالعه شده است. زندگى علمى در اين شهر چنان درخششى داشت كه هيچ پايتخت عربى در دوره جاهلى نظير آن را به خود نديده است.
- سرزمين حجاز به لحاظ اقتصادى و دينى از مناطق با اهميت جزيرةالعرب به شمار مى‌آمد. شهرهاى مهم حجاز عبارت از مكه، طائف و يثرب بوده است كه از جنبه‌هاى جغرافيايى، دينى، اقتصادى و ساكنين مورد بررسى قرار گرفته است.
- اساس نظام سياسى در جامعه جاهلى را قبيله تشكيل مى‌داده است. شرح معناى قبيله و ويژگى‌هاى آن از مهمترين مباحثى است كه در ابتدا مورد مداقّه قرار گرفته است. نظام جنگى جاهلى، طبقات جامعه، صفات و خصوصيات عرب و نقش زن در جامعه جاهلى از ديگر مباحث اين بخش مى‌باشد. در آخرين فصل كتاب نيز تطور انديشه عرب در دوره جاهلى و اديان عرب اعم از ستاره‌پرستان، آتش‌پرستان، مسيحيت و يهوديت تبيين شده است.
وضعيت كتاب
در پانوشت صفحات آدرس منابع عربى و لاتين و ارجعات خوبى ذكر شده است. همچنين ترجمه برخى اصطلاحات و اشعار نيز ديده مى‌شود. فهرست مطالب در ابتداى كتاب و در انتهاى كتاب نيز تصاوير و نقشه سرزمين‌هاى عرب آمده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب