الإهليلجة
الإهليلجة، کتابی است منسوب به امام صادق(ع) پیرامون اثبات وجود خداوند که به همراه شرح و تعلیقه علامه مجلسی بر آن، به چاپ رسیده است. تحقیق این اثر را قیس عطار بر عهده گرفته است.
| الإهليلجة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جعفر بن محمد(ع) (نویسنده)
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (شارح) عطار، قیس(محقق) |
| ناشر | دلیل ما |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1427ق/1385ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | خدا - اثبات - مناظرهها، جعفر بن محمد(ع)، امام ششم، 80 - 148ق. - مناظرهها، توحيد |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ج7الف9 / 217/2 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اهمیت کتاب
اهمیت «الإهلیلجة» چنان است که علامه مجلسی آن را به‌طور کامل در «بحار الأنوار» نقل کرده و اسلوب متن آن را دلیل صحت صدورش از امام صادق(ع) برشمرده است[۱].
ساختار
کتاب با مقدمه محقق آغاز گردیده و مطالب بدون تبویب و فصل‌بندی خاص، در عناوین متعددی، حول سه محور اصلی، عرضه شده است.
گزارش محتوا
در مقدمه، ابتدا به کتاب‌ها و مطالبی که به هریک از ائمه(ع) منسوب گردیده اشاره شده[۲]، و در ادامه، ضمن ذکر و معرفی راویان کتاب[۳] به‌ویژه مفضل بن عمر[۴]، به اقوال علما پیرامون کتاب و مطالبی در مرتبط با آن اشاره گردیده است[۵]. در پایان نیز نسخ کتاب و روش تحقیق در آن، توضیح داده شده است[۶].
بیش از 25 کتاب و رساله به امام صادق(ع) نسبت داده‌اند که الإهلیلجة، التوحید، الأهوازیة، الجعفریات، حدیث الحج، نامه‌ای به گروه شیعه، مصباح الشریعة، وصیة النبی، کتابی در حلال و حرام، کتاب نوادر، مناسک الحج و فرائضه از آن جمله هستند. از میان آنها کتاب‌های التوحید، الإهلیلجة، مصباح الشریعة و نامه‌ای به گروه شیعه چاپ‌های مستقل به خود دیده‌اند[۷].
در عصر امام صادق(ع) به خاطر شرایط ویژه آن دوره، افکار الحادی و انحرافی جرئت بروز یافته و آزادانه در مجامع علمی آن روز مطرح می‌شدند. از طرفی رشد علومی همچون طب که با نسبت دادن علل امراض به قوانین طبیعی در انکار خالق می‌کوشیدند، مردان الهی را بر آن داشت که با این نوع افکار مبارزه کنند و خطای آنان را به مردم بنمایانند. نامه مفضل به امام صادق و تقاضای راه‌حل از آن حضرت ازاین‌دست تلاش‌هاست که منشأ پدید آمدن کتابی با عنوان «الإهلیلجة» گردیده است[۸].
راوی دو کتاب «التوحید» و «الاهلیلجة» از امام صادق(ع)، مفضل بن عمر جعفی است، با این تفاوت که امام(ع) التوحید را بر مفضل املا کرده و الإهلیلجة را برای مفضل نوشته است[۹].
مفضل بن عمر جعفی در کتب رجالی شیعه از اصحاب ثقه امام صادق(ع) به شمار می‌رود و از هر سه امام یعنی امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) روایاتی در مدح او نقل شده است. افزون بر این دو کتاب، روایات بسیاری از طریق وی نقل شده که همه حاکی از جلالت شأن و عظمت این شاگرد مکتب امام صادق(ع) است[۱۰].
اثر حاضر همواره موردتوجه علما بوده است، به‌طوری‌که سید بن طاوس در «کشف المحجة» مطالعه آن را سفارش می‌کند و در «الأمان من أخطار الأسفار و الزمان» آن را از کتبی می‌شمارد که مسافر باید با خود به همراه داشته باشد[۱۱].
اهلیلجه نام گیاهی است که طبیب هندی برای درمان از آن استفاده می‌کرده است. آغاز کتاب حکایت از این دارد که مفضل بن عمر نامه‌ای به امام صادق می‌نویسد و از ظهور الحاد و بی‌دینی در میان امت اسلامی شکوه می‌کند و برای مقابله با آنها از امام(ع) راه چاره می‌طلبد اهمیت «الإهلیلجة» چنان است که علامه مجلسی آن را به‌طور کامل در «بحار الانوار» نقل کرده و اسلوب متن آن را دلیل صحت صدورش از امام صادق(ع) بر شمرده است[۱۲].
امام(ع) از نامه مفضل و محتوای آن خبر می‌دهد که از کثرت و شدت کفر و نفی ربوبیت الهی به تنگ آمده و از امام(ع) برای مبارزه با اهل بدعت راه چاره خواسته است. سپس امام شبهه افکنان در دین الهی را گروهی معرفی می‌کند که ابواب معاصی را بر خود گشوده‌اند و هوای نفسشان را بر خود غالب ساخته‌اند و می‌خواهند راه رسیدن به شهوات را بر خود آسان کنند[۱۳].
آنگاه امام صادق(ع) ضمن اشاره به اینکه با برخی از اهل ادیان دیگر مناظره کرده، مناظره خود با طبیب هندی را نقل می‌کند. این طبیب که برای درمان از اهلیلجه استفاده می‌کرده عقاید خاصی داشته از جمله اینکه دنیا همیشگی است، درختی نمی‌افتد مگر اینکه درخت دیگر می‌روید، هیچ انسانی نمی‌میرد مگر اینکه انسان دیگری متولد می‌شود، برای شناخت خدا هیچ دلیل و بینه‌ای وجود ندارد و...[۱۴].
مطالب کتاب
مطالب این کتاب حول سه موضوع زیر است:
الف) اثبات وجود باری‌تعالی؛ که مطالب زیر در این بخش بحث شده است: رد انحصار استدلال به حواس خمسه، رد شبهه خلقت خودبه‌خود اشیا، بطلان تسلسل در خلقت، بطلان ازلی بودن آسمان‌ها و اینکه خودبه‌خود به وجود نیامده‌اند، اشاره به اینکه واضع علم نجوم خداوند است، علم طب منشأ الهی دارد، ساختار اهلیلجه خبر از مدبر علیم و حکیم می‌دهد.
ب) نفی شریک باری‌تعالی؛
ج) صفات خداوند متعال[۱۵].
در پایان مناظره، طبیب هندی به وجود باری‌تعالی اعتراف کرده و به‌حق مؤمن شده است[۱۶].
شرح الاهلیلجة
شرح و تعلیقه علامه مجلسی، در انتهای کتاب آمده است[۱۷].
روش علامه در شرح چنین است که ابتدا قسمتی از اهلیلجه را ذکر می‌کند و سپس به توضیح آن می‌پردازد. مثلاً ایشان در ابتدای شرحش می‌نویسد: [1] قوله علیه‌السلام: «و البلاء المحمود عند الخاصة و العامة» أی النعمة التی یحمدها و یقر بها الخاص و العام لنا و هو العلم، او النعم التی شملت الخاص و العام کما سیفصله علیه‌السلام بعد ذلک.
[2] قوله علیه‌السلام: «ما اتی الجهال» ای ما اتاهم الضرر و الهلاک الا من قبلهم. قال الفیرروزآبادی: اُتی کَعُنِی أشرف علیه العدو. و قال الجزری فی حدیث ابی هریرة فی العدوی: انی قلت اُتِیتَ، ای دُهِیتَ و تغیر علیک حسک فتوهمت ما لیس بصحیح صحیحا[۱۸].
همان‌طور که می‌بینید علامه برای شرح بندهای اهلیلجه از کتب لغت و روایات بهره برده و سعی نموده غوامض آن را به‌صورت روشن توضیح دهد.
ازآنجاکه علامه مجلسی همۀ کتاب را در «بحارالانوار» نقل کرده، به تعداد چاپ‌های «بحارالانوار» این کتاب نیز چاپ شده است، نخستین بار در جلد دوم «بحارالانوار» در 1301 در هند و سپس در تبریز چاپ شد. در چاپ‌های جدید بحار در جلد سوم صفحات 152-198 قرار گرفته است[۱۹].
وضعیت کتاب
فهارس کتاب، اعم از فهرست آیات؛ احادیث؛ اعلام؛ اماکن و شهرها و فهرست موضوعات، در انتهای آن آمده و پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۲۰] و اشاره به اختلاف نسخ[۲۱]، به توضیح برخی از مطالب پرداخته شده است[۲۲].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- مردی، عباسعلی، «معرفی کتابی منسوب به امام صادق(ع)، الاهلیلجه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه (حدیث نت)