علم أصول الفقه (عبدالوهاب خلاف)
علم أصول الفقه، اثر عبدالوهاب خلاف (متوفی 1335ش/1956م)، کتابی است در علم اصول فقه که برپایه فقه حنفی به رشته تحریر درآمده است.
| علم أصول الفقه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | خلاف، عبدالوهاب (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | خلاصة تاريخ التشريع الإسلامي |
| ناشر | دارالفکر العربی |
| مکان نشر | مصر- قاهره |
| سال نشر | 1996م |
| موضوع | اصول فقه اهل سنت - قرن 14، اصول فقه - تاريخ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 1996 /خ8ع8 / 157 BP |
اهمیت کتاب
کتاب حاضر، از مهم‌ترين آثار نویسنده در علم اصول فقه بوده و چون از نخستين آثار تأليفى و تحليلى درباره اصول فقه پس از فترتى طولانى در فقه اهل سنت می‌باشد، با اقبال بسياری روبه‌رو شده است[۱].
ساختار
کتاب با شرح‌حال مختصری از نویسنده و نیز مقدمه‌ای از ناشر و دو مقدمه از مؤلف مربوط به چاپ‌های گذشته کتاب آغاز گردیده و مطالب در چهار قسمت اصلی، ارائه شده است.
گزارش محتوا
در مقدمه ناشر که در سال 1956م نوشته شده، به اهمیت کتاب اشاره گردیده[۲] و در مقدمات مؤلف، ابتدا به موضوع کتاب و مباحث مطرح شده در چهار قسم آن اشاره گردیده و سپس، به‌منظور آشنایی با این علم، به توضیح مقارنت عامه بین علم فقه و علم اصول فقه و تبیین تعریف، موضوع، غایت، پیشرفت و تطور این دو علم، پرداخته شده است [۳].
در قسم اول کتاب، به بحث پیرامون ادله شرعی، پرداخته شده است. نویسنده در مقدمه، این ادله را ادله و شواهدی دانسته که احکام شرعی از آن گرفته شده و با بررسی، دقت و تأمل در آنها، می‌توان به ظرفیت منابع و مصادر تشریعی در شریعت اسلامی و انعطاف‌پذیری، باروری و اعتبار آن برای قانونی شدن در هر دوره و در هر امتی، پی برد[۴].
در این قسم، ده دلیل مورد بحث قرار گرفته است که عبارتند از: قرآن کریم، سنت شریف نبوی(ص)، اجماع، قیاس، استحسان، مصالح مرسله، عرف، استصحاب، شریعت‌های گذشته و مذهب صحابی[۵].
در قسم دوم، مباحث مربوط به احکام چهارگانه شرعی، شامل حاکم، حکم، محکوم‌فیه و محکوم‌علیه، مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده معتقد است با مطالعه این بخش از کتاب، ضمن آشنایی با احکام شرعی اسلام، عدل و رحمت خداوند در رفع حرج از مکلفین و اراده وی در تیسیر امور، متجلی می‌گردد[۶].
در قسم سوم قواعد لغوی اصولی بررسی گردیده است. این قواعد در فهم احکام از نصوص آنها، کارایی داشته و نویسنده این قواعد را، نشان‌دهنده دقت بالای لغت عربی در دلالت بر معانی و نیز مهارت علما در به کار گرفتن این قواعد در تبیین احکام از نصوص و همچنین روش و راه‌های صحیح علما در ازاله ابهامات و شبهات و تفسیر و تأویل آنها می‌باشد[۷].
این قواعد، به ترتیب عبارتند از: طرق دلالت نص، مفهوم مخالفت، واضح الدلاله و مراتب آن، غیر واضح الدلاله و مراتب آن، مشترک، عام و خاص[۸].
قسم چهارم به بحث پیرامون قواعد تشریعی اصولی و کاربرد آنها در فهم احکام از نصوص آنها و نیز استنباط احکام در موارد فقدان نص، اختصاص یافته است. نویسنده مباحث این قسم را لب و روح علم اصول فقه دانسته که با احاطه بر آن، می‌توان به مقصود شارع از تشریع احکام و رعایت مصالح عباد، پی برد[۹].
این قواعد، عبارتند از: مقصد عام از تشریع، حق الله و حق العبد، موارد جواز اجتهاد، نسخ حکم و تعارض و تراجیح[۱۰].
از جمله ویژگی‌های کتاب، این است که هرچند در آن توجه خلاف به فقه حنفى، به‌ويژه در ذكر مصاديق و مثال‌هاى فقهى، از ديگر مذاهب اهل سنت بيشتر است، در بيشتر مباحث وى به نقل ديدگاه‌هاى ساير مذاهب هم پرداخته و گاه آنها را بر ديدگاه حنفى ترجيح داده است. ديدگاه اصولى كسانى چون ابن ادریس شافعى، ابواسحاق شاطبى (فقيه و اصولى مالكى) و ابن‌قيم جوزيه در اين كتاب، مكرر ذكر شده است. همچنین در پاره‌اى موارد، آراى مكاتب كلامى مانند اشاعره، معتزله و ماتريديه و ديدگاه‌هاى مذهب شيعه در آن مطرح گرديده است[۱۱].
ویژگی دیگر کتاب آن است که خلاف در مباحث بسيارى براى يک اصل يا قاعده اصولى، مصاديق و مثال‌هايى از حقوق موضوعه- به‌ويژه قوانين كشور خود- مطرح كرده است[۱۲].
در پایان، سزاست که به این نکته اشاره نمود که مهم‌ترين ويژگي‌هاى آثار مكتوب خلاف را روانى و رسايى عبارات، همراه با نوآورى و دقت و استحكام علمى دانسته‌اند[۱۳].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، به توضیح و تشریح برخی از کلمات و عبارات متن، پرداخته شده است[۱۴].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- نوری، محمد، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، 1390ش.