علم أصول الفقه (عبدالوهاب خلاف)

علم أصول الفقه، اثر عبدالوهاب خلاف (متوفی 1335ش/1956م)، کتابی است در علم اصول فقه که برپایه فقه حنفی به رشته تحریر درآمده است.

علم أصول الفقه
پدیدآوران	خلاف، عبدالوهاب (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	خلاصة تاريخ التشريع الإسلامي
ناشر	دارالفکر العربی
مکان نشر	مصر- قاهره
سال نشر	1996م
موضوع	اصول فقه اهل سنت - قرن 14، اصول فقه - تاريخ
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ 1996 /خ8ع8 / 157 BP

اهمیت کتاب

کتاب حاضر، از مهم‌ترين آثار نویسنده در علم اصول فقه بوده و چون از نخستين آثار تأليفى و تحليلى درباره اصول فقه پس از فترتى طولانى در فقه اهل سنت می‌باشد، با اقبال بسياری روبه‌رو شده است.

ساختار

کتاب با شرح‌حال مختصری از نویسنده و نیز مقدمه‌ای از ناشر و دو مقدمه از مؤلف مربوط به چاپ‌های گذشته کتاب آغاز گردیده و مطالب در چهار قسمت اصلی، ارائه شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه ناشر که در سال 1956م نوشته شده، به اهمیت کتاب اشاره گردیده و در مقدمات مؤلف، ابتدا به موضوع کتاب و مباحث مطرح شده در چهار قسم آن اشاره گردیده و سپس، به‌منظور آشنایی با این علم، به توضیح مقارنت عامه بین علم فقه و علم اصول فقه و تبیین تعریف، موضوع، غایت، پیشرفت و تطور این دو علم، پرداخته شده است .

در قسم اول کتاب، به بحث پیرامون ادله شرعی، پرداخته شده است. نویسنده در مقدمه، این ادله را ادله و شواهدی دانسته که احکام شرعی از آن گرفته شده و با بررسی، دقت و تأمل در آنها، می‌توان به ظرفیت منابع و مصادر تشریعی در شریعت اسلامی و انعطاف‌پذیری، باروری و اعتبار آن برای قانونی شدن در هر دوره و در هر امتی، پی برد.

در این قسم، ده دلیل مورد بحث قرار گرفته است که عبارتند از: قرآن کریم، سنت شریف نبوی(ص)، اجماع، قیاس، استحسان، مصالح مرسله، عرف، استصحاب، شریعت‌های گذشته و مذهب صحابی.

در قسم دوم، مباحث مربوط به احکام چهارگانه شرعی، شامل حاکم، حکم، محکوم‌فیه و محکوم‌علیه، مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده معتقد است با مطالعه این بخش از کتاب، ضمن آشنایی با احکام شرعی اسلام، عدل و رحمت خداوند در رفع حرج از مکلفین و اراده وی در تیسیر امور، متجلی می‌گردد.

در قسم سوم قواعد لغوی اصولی بررسی گردیده است. این قواعد در فهم احکام از نصوص آنها، کارایی داشته و نویسنده این قواعد را، نشان‌دهنده دقت بالای لغت عربی در دلالت بر معانی و نیز مهارت علما در به کار گرفتن این قواعد در تبیین احکام از نصوص و همچنین روش و راه‌های صحیح علما در ازاله ابهامات و شبهات و تفسیر و تأویل آنها می‌باشد.

این قواعد، به ترتیب عبارتند از: طرق دلالت نص، مفهوم مخالفت، واضح الدلاله و مراتب آن، غیر واضح الدلاله و مراتب آن، مشترک، عام و خاص.

قسم چهارم به بحث پیرامون قواعد تشریعی اصولی و کاربرد آنها در فهم احکام از نصوص آنها و نیز استنباط احکام در موارد فقدان نص، اختصاص یافته است. نویسنده مباحث این قسم را لب و روح علم اصول فقه دانسته که با احاطه بر آن، می‌توان به مقصود شارع از تشریع احکام و رعایت مصالح عباد، پی برد.

این قواعد، عبارتند از: مقصد عام از تشریع، حق الله و حق العبد، موارد جواز اجتهاد، نسخ حکم و تعارض و تراجیح.

از جمله ویژگی‌های کتاب، این است که هرچند در آن توجه خلاف به فقه حنفى، به‌ويژه در ذكر مصاديق و مثال‌هاى فقهى، از ديگر مذاهب اهل سنت بيشتر است، در بيشتر مباحث وى به نقل ديدگاه‌هاى ساير مذاهب هم پرداخته و گاه آنها را بر ديدگاه حنفى ترجيح داده است. ديدگاه اصولى كسانى چون ابن ادریس شافعى، ابواسحاق شاطبى (فقيه و اصولى مالكى) و ابن‌قيم جوزيه در اين كتاب، مكرر ذكر شده است. همچنین در پاره‌اى موارد، آراى مكاتب كلامى مانند اشاعره، معتزله و ماتريديه و ديدگاه‌هاى مذهب شيعه در آن مطرح گرديده است.

ویژگی دیگر کتاب آن است که خلاف در مباحث بسيارى براى يک اصل يا قاعده اصولى، مصاديق و مثال‌هايى از حقوق موضوعه- به‌ويژه قوانين كشور خود- مطرح كرده است.

در پایان، سزاست که به این نکته اشاره نمود که مهم‌ترين ويژگي‌هاى آثار مكتوب خلاف را روانى و رسايى عبارات، همراه با نوآورى و دقت و استحكام علمى دانسته‌اند.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، به توضیح و تشریح برخی از کلمات و عبارات متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. نوری، محمد، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، 1390ش.

وابسته‌ها

[[]]

[[]]

[[]]

[[]]