عمل الیوم و اللیلة

عمل الیوم و اللیلة، اثر ابوالرحمن احمد بن شعیب بن علی بن نسائی (متوفی 303ق)، کتابی است مشتمل‌ بر احادیثی از پیامبر(ص) که درباره اعمال و اذکار شبانه‌روز می‌باشد.

‏عمل الیوم و اللیلة
پدیدآوران	نسائی، احمد بن علی (نويسنده) حماده، فاروق (محقق)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	مغرب - رباط
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/الف2ع8 266/3 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

این کتاب با تحقیق فاروق حماده به چاپ رسیده است.

انگیزه تألیف

کتاب به درخواست بدرالکبیر امیر ابوالنجم، از فرماندهان ترک المعتضد بالله عباسی نوشته شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز شده و 1141 روایت کتاب بر اساس اولین حرف آن، به ترتیب حروف الفباء، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

مقدمه، در پنج فصل به شرح ذیل، سامان‌دهی شده است:

فصل نخست، به شرح‌حال نسائی اختصاص یافته و در آن، اطلاعاتی پیرامون نام، تاریخ ولادت و شهر آن، سفرهایی که به‌منظور کسب علم انجام داده و شیوخ وی، شاگردان، نحوه سلوک و عقاید و تاریخ و نحوه وفات وی ارائه گردیده است.

فصل دوم، به معرفی آثار نسائی، اختصاص یافته است. از جمله این آثار، می‌توان به «السنن»، «الكنی»، «الضعفاء و المتروكين»، «التمييز»، «الطبقات»، «تصنيف في معرفة الإخوة و الأخوات من العلماء و الرواة»، «مسند حديث مالك بن أنس»، «مسند علي بن أبي طالب»، «تفسير القرآن الكریم»، «الجمعة»، «خصائص علي»، «مناسك الحج»، «فضائل القرآن الكریم» و «تسمية فقهاء الأمصار من أصحاب رسول‌الله(ص)» اشاره کرد.

در فصل سوم، ضمن بررسی اوضاع اجتماعی و سیاسی دوران زندگانی نسائی، به بحث پیرامون روش وی در تصنیف آثارش و آراء و نظریات او در باب جرح و تعدیل، پرداخته شده است.

در فصل چهارم، به معرفی دو اثر معروف سنایی، یعنی «السنن الكبری» و «السنن الصغری» پرداخته شده است. در ابتدای این فصل، نخست به نقل از ابن حجر در «تهذيب التهذيب»، مشهورترین راویان از نسایی نام برده شده است که عبارتند از: فرزندش عبدالکریم، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق ابن سنی، ابوعلی حسن بن خضر اسیوطی، حسن بن رشیق عسکری، ابوالقاسم حمزه بن محمد بن علی کنانی، ابوالحسن محمد بن عبدالکریم بن زکریا بن حیویه، محمد بن معاویه احمد، محمد بن قاسم اندلسی، علی بن ابی جعفر طحاوی و ابوبکر احمد بن محمد بن مهندس و سپس، شرح‌حال مختصری از برخی از ایشان، ارائه گردیده است.

فصل پنجم، مطالعه و تحقیقی است پیرامون «السنن» نسائی از جنبه‌های مختلفی همچون متن، اسناد و رجال این کتاب مهم.

در فصل ششم، به معرفی کتاب حاضر و تشریح روش مؤلف در تدوین آن، پرداخته شده است. محقق معتقد است که نسایی، این کتاب را مستقل از سایر آثار خویش، به نگارش درآورده و برای این امر، به اموری استدلال نموده است که به برخی از آنها، اشاره می‌شود:

1. بیان انگیزه و سبب تألیف آن؛ که آن را به درخواست و سفارش بدرالحمامی، ابونجم مولی المعتضد بالله، یکی از امرای عباسی، نوشته است.
2. تصریح برخی از حفاظ اوراد و اذکار نبوی بر اینکه نسائی، کتاب «عمل الیوم و اللیلة» را در این موضوع، نوشته است، که از جمله آنها، عبارتند از منذری (متوفی 656ق)، نووی در «الفتوحات الربانية»، جمال‌الدین زیلعی (متوفی 762ق)، عمادالدین ابن کثیر دمشقی، شیخ‌الاسلام بلقینی (متوفی 805ق) و ابن حجر عسقلانی در «نتائج الأفكار شرح الأذكار النووية».
3. علامه محمد بن سلیمان رودانی (متوفی 1094ق) در کتاب «أوائل الكتب الحديثية»، ابتدا حدیثی از این کتاب نقل کرده و آن را، کتابی مستقل دانسته و سپس، در نقل حدیثی دیگر، آن را کتابی ضمیمه شده به «السنن الكبری» دانسته است.

پیرامون روش و شیوه کار نسائی در این کتاب، به این نکته اشاره شده است که این اثر، از لحاظ زمانی، اولین کتابی است که در این موضوع، به رشته تحریر درآمده و به شکلی عام، می‌توان آن را جزئی از «السنن» نسائی و در کنار پنج کتاب صحیح دیگر اهل سنت دانست که به‌عنوان مرجعی مطمئن برای اهل سنت، به شمار رفته و از جایگاه خاص و ویژه‌ای در میان سایر کتب روایی اهل سنت دارد. نکته قابل‌تأمل پیرامون این کتاب، آن است که روش و شیوه نگارش این کتاب، همان روش نگارش نسائی در کتاب «السنن الكبری» بوده و فقط از لحاظ موضوع روایات، با آن متفاوت است و لذا از دو زاویه زیر، می‌توان این کتاب را مورد بحث و بررسی قرار داد:

1. اسانید، رجال و متن؛
2. موضوع و شمولیت.

در فصل هفتم، به معرفی تألیفاتی که در موضوع اثر حاضر، به رشته تحریر درآمده، با اشاره به زمان نگارش آنها، پرداخته شده است که از جمله آنها، می‌توان از آثار علمای زیر نام برد:

1. محمد بن فضیل بن غزوان ضبی (متوفی 195ق) صاحب کتاب «الدعاء»؛
2. ابوداود سجستانی (متوفی 275ق) صاحب کتاب «الدعاء»؛
3. ابوبکر عبدالله بن محمد بن عبید بن سفیان قریشی (متوفی 281ق) صاحب کتاب «الدعاء»؛
4. حسن بن علی بن شبیب معمری (متوفی 295ق) صاحب کتاب «عمل الیوم و اللیلة»؛
5. یوسف قاضی (متوفی 297ق) صاحب کتاب «الذکر»؛
6. ابوبکر جعفر بن محمد بن حسن فریابی (متوفی 301ق) صاحب کتاب «الذکر»؛
7. ابن فطیس ابوعبدالله بن محمد بن فطیس اندلسی البیری (متوفی 319ق) صاحب کتاب «الروع و الأهوال» و «الدعاء»؛
8. ابوعبدالله حسین بن اسماعیل بن محمد بن اسماعیل ضبی محاملی (متوفی 330ق) و....

در فصل هشتم، ضمن اشاره به نسخ مورد اعتماد محقق در تحقیق کتاب، به اقدامات تحقیقی صورت گرفته بر روی آن، اشاره شده است که از جمله آنها، می‌توان به امور زیر، اشاره نمود:

1. ضبط اسانید، به واسطه تحریر اسامی رجال و تصحیح اغلاط و نقصان آن؛
2. ضبط صحیح متون به‌دوراز تصحیف و تحریف؛
3. ثبت اختلاف نسخ؛
4. شماره‌گذاری احادیث؛
5. نوشتن تعلیق برای احادیث و تخریج آن با کمک کتب صحاح سته.

به‌منظور آشنایی با روایات کتاب، به عنوان نمونه، به چند روایت، اشاره می‌شود: در روایتی از ابوسلام، چنین آمده است که پیامبر(ص) فرمودند: «ما من مسلم یقول حین یصبح ثلاثاً و حین یمسی: رضیت بالله ربا، وبالاسلام دینا و بمحمد(ص) نبیا إلا کان حقاً علی الله أن یرضیه یوم القیامة» (هیچ بنده مسلمانی نیست که هنگام صبح و شب سه مرتبه بگوید: از خدا به عنوان رب و از اسلام به عنوان دین و از محمد(ص) به عنوان پیامبر راضی هستم، مگر آنکه بر خداوند حتمی می‌شود که او روز قیامت، او را راضی بدارد). در روایت دیگری که عمرو بن شعیب از پدر و جدش نقل می‌کند، پیامبر(ص) فرمودند: «من قال: لا إله إلا ألله، وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد و هو علی کل شیء قدیر، مائة مرة إذا أصبح و مائة مرة إذا أمسی لم یأت احد بأفضل منه إلا من قال أفضل من ذلک» (هر کسی که روز و شب، صد مرتبه بگوید خدایی جز خدای یگانه نیست، ملک و ستایش از آن اوست و او بر هر چیزی قدیر و تواناست، کسی افضل از او نخواهد بود، مگر کسی که بیشتر از او، این ذکر را بگوید).

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، به همراه فهرست منابع مورد استفاده محقق، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ به بررسی روات و موثق یا ضعیف بودن آنها، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

مفتاح الفلاح في عمل اليوم و الليلة من الواجبات و المستحبات