ملاحمی خوارزمی، محمود بن محمد
رکن‌الدین محمود اصولی بن عبیدالله ملاحمی خوارزمی (متوفی 536ق)، از طبقه دوازدهم عالمان اشعری، متکلم، اصولی و فقیه و صاحب آثار کلامی است. مشهورترین اثر وی «المعتمد في أصول‌الدين» است که در چهار جلد نگاشته شده است.
| نام | ملاحمی خوارزمی، محمود بن محمد |
|---|---|
| نام‌های دیگر | ملاحمي خوارزمي، محمود بن محمد
رکنالدين محمود بن محمد ال‍م‍لاح‍م‍ي، اب‍ن‌ال‍م‍لاح‍م‍ي خوارزمي خوارزمي، محمود بن محمد رکنالدين خوارزمي، محمود بن محمد خوارزمي، رکنالدين محمود ابن‌ملاحمي، رکنالدين |
| نام پدر | عبیدالله |
| متولد | |
| محل تولد | خوارزم |
| رحلت | 536ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | تحفة المتكلمين في الرد علی الفلاسفة |
| کد مؤلف | AUTHORCODE16051AUTHORCODE |
نام، لقب و نسب
رکن‌الدین محمود اصولی بن عبیدالله ملاحمی که به وی محمود خوارزمی، محمود بن ملاحمی و محمود بن محمد بن ملاحمی خوارزمی نیز گفته شده، از عالمان مسلمان است[۱]. مورخان اجماع دارند که لقب وی به کلمه «خوارزمی» منتهی می‌شود و سمعانی در «الأنساب» گفته کلمه خوارزمی نشانه نسبتش به شهر خوارزم است که قتیبة بن مسلم باهلی آن را فتح کرد و علمای زیادی در آن پرورش یافتند. درباره نسبت لقب «اصولی» به وی نیز باید گفت: این لقب به علت اشتغال وی به اصول دین (علم کلام) به او داده شده است؛ زیرا او در درجه اول به علم کلام مشغول و مشهور بود و پس از آن به اصول فقه[۲].
وفات
تاریخ وفات وی را 536ق، دانسته‌اند[۳].
جایگاه علمی
در قرن پنجم و ششم قمری که دوره طلایی معتزله به حساب می‌آید، ملاحمی و ابوالقاسم زمخشری (متوفی 538ق) دو شخصیت بزرگ مکتب قاضی عبدالجبار بودند که مکتب و مدرسه معتزلیان را زنده و بارور ساختند[۴]. ابن مرتضی، محمود بن محمد ملاحمی را جامع معقول و منقول می‌شمارد و می‌نویسد: درباره وی نقل شده که: «إنه دنّس نفسه بشيء من الفلسفة»؛ یعنی خودش را به فلسفه آلوده ساخت. البته توجیهاتی در این‌باره نیز شده که وی مانند سایر معتزلیان، فلسفه را به قصد تسلط بر آن و نقدش خواند[۵].
اساتید
سخن از اساتید و شاگردان ملاحمی، دشوار است و درباره این امر اختلافاتی وجود دارد تا جایی که برخی قائل به عدم وجود استاد مباشر یا شاگرد بزرگی برای او شده‌اند[۶].
وی را از شاگردان مستقیم قاضی عبدالجبار معتزلی (متوفی 415ق) و ابوالحسین بصری (متوفی 436ق) نمی‌توان دانست (هرچند خود ملاحمی در کتاب «الفائق...» همواره با عبارت «شيخنا» از ابوالحسین بصری یاد می‌کند)؛ اما او را یکی از ستارگان مکتب قاضی عبدالجبار می‌توان به حساب آورد[۷]. به‍‌هرحال برخی، مانند ابن مرتضی در «طبقات المعتزلة» محمود بن محمد ملاحمی خوارزمی را در طبقه دوازدهم و از شاگردان ابوالحسین بصری به حساب آورده‌اند[۸].
آثار
زندگانی ملاحمی در پرده ابهام قرار دارد و هیچیک از تراجم‌نویسان، ترجمه کاملی از وی و آثارش ارائه نکرده‌اند. ازاین‌رو احتمال اینکه برخی آثار وی مفقود شده یا به برخی شاگردانش نسبت داده شده باشد، وجود دارد[۹]. در میان آثار ذکرشده برای وی، مورخان بر آثار ذیل اجماع دارند:
- المعتمد في أصول‌الدين؛
- كتاب الفائق في أصول‌الدين؛
- تحفة المتكلمين في الرد علی الفلاسفة؛
- كتاب الحدود؛
- جواب المسائل الإصفهانية؛
- كتاب التجريد یا (به تعبیر دکتر عبدالرحمن بدوی) تجريد المعتمد في أصول الفقه (که تلخیص کتاب «المعتمد» در اصول فقه ابوالحسن بصری است)[۱۰].
مشهورترین کتاب ملاحمی، «المعتمد في أصول‌الدين» و پس از آن «كتاب الفائق في أصول‌الدين» است[۱۱]. وی در شب چهارشنبه هفتم ربیع‌الثانی 532ق، از کتابت «الفائق...» فارغ شد. الفائق او، با کمی مسامحه، مختصر و ساده کتاب المعتمد می‌باشد[۱۲].