مسند الإمام الشافعي
مسند الإمام الشافعي، اثر محمد بن ادریس شافعی، یکی از مسندهای معروف اهل سنت است که توسط سنجر بن عبدالله ناصری جاولی تنظیم و به قلم ماهر یاسین فحل، تصحیح شده است.
| مسند الإمام الشافعي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شافعی، محمد بن ادریس (نویسنده)
ناصري جاولي، سنجر بن عبد الله (تنظيم) فحل، ماهر ياسين (مصحح) |
| ناشر | غراس |
| مکان نشر | کويت |
| سال نشر | 2004م , 1425ق |
| موضوع | احاديث اهل سنت - قرن 2ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | BP 117/5 /ش2م5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب با مقدمه محقق، آغاز و روایات در چهار جلد، سامان‌دهی شده است.
گزارش محتوا
در مقدمه، ابتدا به نام کتاب و چگونگی گردآوری آن اشاره شده و سپس در ضمن پنج فصل، به زندگی‌نامه امام شافعی و امیر سنجر و نیز چگونگی ترتیب مسند و اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته بر روی آن، پرداخته شده است[۱].
اثر حاضر، مجموعه احادیث مرفوع و موقوفی است که نزد محمد بن ادریس شافعی متداول بوده و در مطالعات فقهی و فتواهایش، بدان‌ها استناد می‌کرده است. این احادیث را ابوالعباس محمد بن یعقوب اصم، در ضمن کتاب «الأم» و... از ربیع سلمان مرادی (متوفی 270ق)، شنیده و فراگرفته است؛ کتاب‌هایی که ربیع آنها را به‌استثنای مقدار بس اندکی از شافعی شنیده است[۲].
مدون این احادیث در این کتاب که به نام «مسند شافعی» شناخته شده، کسی است به نام ابوعمرو محمد بن جعفر بن مطر نیشابوری (متوفی 360ق). ابن مطر که شاگرد، یار و همراه اصم بوده، به اشاره و خواست استادش، این احادیث را در این کتاب، گرد آورده است. البته برخی معتقدند او این کار را برای خودش، نه برای استادش، انجام داده است. همچنان که برخی هم گفته‌اند گردآورنده این کتاب، خود اصم می‌باشد. بنابراین، احادیث این مجموعه، شنیده‌های ابن مطر است از ابوالعباس اصم در ضمن کتاب «الأم» از وی. همان گونه که اصم آنها را از ربیع و ربیع از شافعی شنیده است. پس با توجه به عبارت ابهام برانگیز برخی از محققان - مانند زرکلی که می‌نویسد: «از کتاب‌های او، یکی مسند است» - باید دانست انتساب این مجموعه به شافعی، از جهت روایت محتوای آن است، نه از جهت گردآوری و تألیف آن. گفتنی است که در جای‌جای مسند شافعی، نام اصم به‌عنوان راوی احادیث به چشم می‌خورد، ولی از ابن مطر، نشانی دیده نمی‌شود[۳].
ترتیب روایات
مسند شافعی خواه با راهنمایی اصم گرد آمده باشد و خواه بدون راهنمایی او، نه بر اساس صحابه مرتب شده و نه بر اساس ابواب. ازهمین‌رو، ابن حجر در «تعجيل المنفعة» گوید: «آن کس که حدیث شافعی را گرد آورده، آن احادیث را نه به شیوه مسانید مرتب ساخته و نه به ترتیب ابواب و این کوتاهی بس بزرگی است؛ زیرا به استخراج آن احادیث از کتاب «الأم» و غیره بسنده کرده و آنها را به همان صورت که به دستش رسیده، کنار هم نهاده. به همین جهت در بسیاری از جاها در آن تکرار رخ داده است»[۴].
با توجه به آنچه در بالا گفته شد، اگر به عناوین کتاب نگاهی بیفکنیم، خواهیم دید که احادیث آن، بر باب‌هایی از موضوعات فقهی دلالت می‌کند، ولی در توزیع احادیث در آن باب‌ها، دقتی به‌کار نرفته و یا زیرعناوینی آورده شده که بر موضوعات فقهی دلالت نمی‌کند، بلکه تنها در عنوان به ذکر مأخذ احادیث بسنده شده است، مانند:
- «من كتاب اختلاف مالك و الشافعي»= احادیثی که از کتاب اختلاف مالک و شافعی گرفته شده است.
- «من كتاب الرسالة»= احادیثی که از كتاب الرسالة برگرفته شده است.
- «من كتاب إبطال الاستحسان»= روایاتی که از كتاب إبطال الاستحسان گرفته شده است.
- «من كتاب أحكام القرآن»= احادیثی که از كتاب أحكام القرآن بیرون کشیده شده است.
- «من كتاب السير علی سير الواقدي»= روایاتی که از كتاب السير علی سير الواقدي استخراج شده است.
- «من كتاب جماع العلم»= احادیثی که از كتاب جماع العلم برگرفته شده است.
- «من كتاب اختلاف علي و عبدالله»= احادیثی که از كتاب علي و عبدالله گرفته شده است[۵].
لازم به یادآوری است که کتاب «الأم»، خود مشتمل بر کتاب‌هایی چند است؛ بنابراین هریک از عنوان‌های بالا، بخشی از کتاب یادشده را تشکیل می‌دهد[۶].
با این وصف، اثر حاضر، از تبویبی شایسته برخوردار نیست؛ زیرا نه به شیوه کتاب‌هایی چون مسند احمد بن حنبل تنظیم شده و نه از نظم مجموعه‌های حدیثی دیگر پیروی می‌کند. این کاستی، همواره مانعی بوده است در برابر محققان برای بهره‌وری از این کتاب[۷].
آن‌طور که از شماره‌گذاری احادیث کتاب فهمیده می‌شود، مسند شافعی بدون در نظر گرفتن احادیث مکرر، 1721 حدیث را در بر دارد. این در حالی است که برخی تعداد احادیث این کتاب را با مکررها، 1190 حدیث و با حذف مکررها، 940 حدیث دانسته‌اند. بنا به گفته اخیر، این 940 حدیث، شامل 820 حدیث مسند و مرفوع و 120 حدیث مرسل، منقطع و معضل می‌شود[۸].
وضعیت کتاب
با توجه به کاستی‌های مذکور، حدیث‌پژوه و فقیه حنفی، محمد عابد سندی (متوفی 1257ق)، به بازسازی این کتاب پرداخته، آن را بر پایه ابواب فقهی (از كتاب الإيمان و الإسلام... تا كتاب المناقب) مرتب ساخته است. سندی پیش از این، چنین کاری را درباره «مسند أبي‌حنيفة» نیز انجام داده است. این دانشمند، در ترتیب «مسند الإمام الشافعي»، آن دسته از احادیث را که از لحاظ لفظ و معنا، تکراری بوده، کنار نهاده و با این کار، کتاب خویش را از احادیث تکراری، پالوده است. ترتیب سندی به کوشش محمد زاهد کوثری به‌صورتی شایسته و زیبا، در قاهره به چاپ رسیده است[۹].
گزیده‌ها و شروح
بر مسند شافعی، شرح‌هایی نوشته شده که مهم‌ترین آنها، بدین قرار است:
- «شافي العي»، به خامه ابوالسعادات مبارک بن محمد، معروف به ابن اثیر جوزی (متوفی 606ق).
- «شافي العيني (یا العي) علی مسند الشافعي»، به خامه جلال‌الدین سیوطی.
همچنین گزیده‌هایی هم از کتاب مورد نظر فراهم شده که یکی گزیده‌ای است به نام «المنتخب المرضي من مسند الشافعي» اثر زین‌الدین عمر بن احمد شماع حلبی[۱۰].
شایان ذکر است که روایات شافعی، در خلال آثارش، توسط دیگران هم روایت شده است. چنان‌که محدث حنفی، ابوجعفر احمد بن محمد طحاوی (متوفی 321ق)، از طریق دایی خویش، اسماعیل بن یحیی مزنی (متوفی 264ق)، احادیث شافعی را روایت کرده است. مسند شافعی هم به‌طور مستقل و هم در ضمن کتابی به نام «المجموعة الفقهية» منتشر شده است[۱۱].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- طباطبایی، سید کاظم، «مسندنویسی در تاریخ حدیث»، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1377.