ایساغوجی و مقولات

ایساغوجی، تألیف فرفوریوس و مقولات، تصنیف ارسطو، با ترجمه و مقدمه و توضیحات دکتر محمد خوانساری، حاصل ترجمه فارسی دو کتاب ایساغوجی فرفوریوس و مقولات ارسطو از زبان‌های عربی و فرانسه به فارسی، در یک جلد کتاب با موضوع منطق و فلسفه است.

ایساغوجی (فرفوریوس)
پدیدآوران	ارسطو (نویسنده) خوانساری، محمد (مترجم)
ناشر	مرکز نشر دانشگاهي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1383ش
شابک	‎964-01-1178-3
موضوع	مقولات، منطق - متون قديمي تا قرن 18م.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ ‎‏/‎‏ف‎‏4‎‏الف‎‏9 66 ‏BC‎‏

ساختار

کتاب، دارای دیباچه و محتوای مطالب در دو بخش اصلی است که در هر بخش یکی از کتاب‌‎ها ذکر شده و هرکدام از این دو بخش نیز دارای مقدمه هستند.

گزارش محتوا

کتاب حاضر ترجمه دو رساله است از رساله‌‏هاى منطقى و فلسفى دوران قدیم:

1. رساله ایساغوجى، تألیف فیلسوف افلاطونى فرفوریوس صورى، از شارحان نامدار آثار ارسطو و از مریدان و اصحاب خاصّ فلوطین (پلوتینوس). این رساله از همان اوان تألیف مورد توجّه و عنایت خاصّ منطقیان قرار گرفت و پس از چندى چنان جاى خود را باز کرد که در کنار رسائل ارغنون و سرآغاز آن جاى داده شد و شرح‌ها و تفسیرهاى متعدّد درباره آن نگاشتند. قرار گرفتن آن در صدر آثار منطقى، سنّتى است دیرین که تا زمان ما همچنان ادامه یافته است و هیچ منطق‏آموزى از آن بى‏نیاز نیست.
2. رساله مقولات ارسطو (نخستین رساله ارغنون) که هم داراى ارزش گرامرى است و هم ارزش لوژیک و هم ارزش انتولوژیک و بقول پلتیه: «اگر براى دریافت همگى سیستم‌هاى فلسفى، لازم نباشد، مسلّما براى دریافت منطق و فلسفه ارسطو کاملا ضرورى است».

«این دو رساله همانند سایر رسائل منطقى و فلسفى و ریاضى و نجومى و اخلاقى در دوران نهضت ترجمه اسلامى به عربى ترجمه شد. در ترجمه این رساله‏ها از یونانى یا سریانى به عربى و تصحیح و تهذیب آن ترجمه‏ها گاه چنان دقّت و حتّى وسواسى به‏کار رفته که به‌راستى حیرت‏انگیز است».

برداشت‌ها و شرح‌های ارسطو و فارابی از رسائل ارسطو و سایر فلاسفه، به‌قدری دقیق است که مسمانان معمولا پس از آن به سراغ برداشت‌های این فلاسفه از آنها رفتند. هرکس شفا را با ترجمه‌‏هاى رسائل ارسطو و رسائل شارحان او از تئوفراستس و ثامسطیوس و اسکندر افرودیسى و فرفوریوس و شارحان دیگر مقایسه کند، چنان اعجاب و بهت و حیرتى به او دست می‌‏دهد که به هیچ عبارت قابل توصیف نیست. کار او به اعجاز شبیه‏تر است تا به یک امر عادى معمولى.‏ آثار فارابى و ابن سینا موجب شد که دیگر کمتر حکیم مسلمانى سراغ ترجمه آنها برود؛ ازاین‌رو این کمبود را نمی‌‏توان نادیده گرفت که حکماى اسلام با زبان یونانى بیگانه شدند و دیگر به این ترجمه‏ها هم مراجعه نمى‌کردند و بدین‏سان ارتباط آنها با سرچشمه اصلى علوم اوایل قطع شد. گذشته از این برخى بر آن بودند که به افکار ارسطو رنگ اسلامى بدهند. از طرف دیگر کتاب اثولوجیا را که ترجمه‌گونه‌‏اى است از انئاد فلوطین، از ارسطو می‌‏دانستند درصورتى‌که آراء متافیزیکى ارسطو با آراء فلوطین تفاوت بین دارد. بنابراین استادان فلسفه اسلامى و به‌نحو کلّى اصحاب فلسفه در زمان ما، براى شناخت چهره واقعى فلسفه ارسطو باید به متن نوشته‌‏هاى او و نوشته‌‏هاى شارحان آثار او که به قلم خود ایشان جارى شده، مراجعه کنند و از سرچشمه‌‏هاى حقیقى سیراب شوند و یقینا در این مراجعه به نکات بسیار قابل‌ توجّه دست خواهند یافت و به اختلاف آنچه در آن آثار و در کتب اسلامى آمده، واقف خواهند شد و خلاصه باید گفت «ارسطو فیلسوفى است که از نو باید شناخت». جاى خوشبختى است که در زمان ما غیر از کتاب‌هاى تاریخ فلسفه که ارسطو در همه آنها از عناوین اصلى است، کتاب‌هایى مستقل که درباره ارسطو نوشته شده، به فارسى درآمده و گذشته از آن، قسمت عمده آثار ارسطو هم ترجمه شده و بدین‌سان منابعى بس غنى در اختیار طالبان فلسفه قرار گرفته است. کتاب حاضر گامى است کوتاه در این راه، شامل دو بخش: متن ایساغوجى که مقدّمه‌‏اى است بر مقولات و خود متن مقولات. هریک از این دو نیز با مقدّمه‌‏هاى مبسوط و توضیحات و حواشى همراه شده است.

فرفریوس در مقدمه کتاب چنین می‌نویسد: «اى خریزائوریوس! براى دریافتن دکترین مقولات ارسطو، دانستن حقیقت جنس و فصل و نوع و عرض خاصّ و عرض عامّ دربایست است. گذشته از این آگاهى از این مفاهیم، هم براى آوردن تعریف و هم براى آنچه مربوط به تقسیم‏بندى است و هم براى اقامه برهان (که تحقیق در آن سخت ضرورى است)، بسیار پرثمر است. بدین سبب من براى تو مقالتى مختصر در این زمینه می‌‏پردازم و سعى خواهم کرد که در سخنانى موجز، در مقدّمه‌گونه‌‏اى بدانچه فلاسفه پیشین گفته‌‏اند، اشارتى کنم. بدون اینکه به تحقیقات بسیار عمیق بپردازم و حتّى مباحث ساده را نیز در حدّ نیاز بیان مى‏کنم. هم از آغاز مى‌گویم که در مورد اجناس و انواع، دانستن اینکه آیا همه واقعیت‌هایى قائم به خود هستند یا صرفا تصوّراتى ذهنی‌اند و در صورت پذیرفتن اینکه وجود مستقلّ و قائم به خود داشته باشند، آیا جسمانی‌اند یا غیر جسمانى و بالاخره اینکه آیا به‌کلّ مفارق از محسوساتند، یا در اشیاء محسوسند و قوامشان به اشیاء محسوس است، سخنى نمی‌گویم. این مسئله‌‏اى است بسیار عمیق که مستلزم تحقیقى است کاملا مجزّا و مبسوط‌تر».

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر دو کتاب در ابتدای اثر آمده و سایر فهارس فنی (اشخاص، کتاب‌ها و اصطلاحات) در انتهای آن. فرفوریوس کتاب‌هاى متعددی در موضوع‌هاى گوناگون نگاشت، امّا هیچ‏یک از آنها شهرت و اعتبار رساله ایساغوجى را نیافت و عمده اشتهار فرفوریوس در بین حکماى قرون وسطى در اروپا و حکماى اسلام، به سبب همین رساله است. تا آنجا که حتّى گاه از او فقط به «صاحب ایساغوجى» تعبیر مى‌کنند؛ بااینکه او صاحب آثار گران‌سنگ بسیار است.

ترجمه فارسی متن ایساغوجی در اثر حاضر، از دو متن ذیل، یکى به فرانسه و دیگرى به عربى، به‏عنوان مکمّل یکدیگر صورت گرفته است:

1. متن عربى ترجمه ایساغوجى از ابوعثمان دمشقى، تصحیح فؤاد اهوانى، استاد فلسفه دانشکده ادبیات دانشگاه فؤاد اوّل. # ترجمه فرانسه از تریکو، ارسطوشناس معروف فرانسوى که قسمت اعظم آثار ارسطو و از جمله تمامى ارغنون را از یونانى به فرانسه ترجمه کرد.

همچنین ترجمه فارسی مقولات ارسطو در کتاب حاضر، مبتنى است بر سه ترجمه (یک ترجمه عربى و دو ترجمه فرانسوى) که هر سه مستقیما از یونانى ترجمه شده است. این سه ترجمه عبارت است از:

1. ترجمه اسحاق بن حنین (ابو یعقوب اسحاق بن حنین بن اسحاق متوفى 298ق)، به‏نام «كتاب أرسطوطالس المسمّى قاطيغوريا أي المقولات»، تصحیح عبدالرّحمن بدوى در کتاب منطق ارسطو (چاپ سوم، 1948).

1. Librairie philosophique ,J .Vrin ,Paris 6491 .2 .Organon I :Cate ?gories ,Nouvelle traduction et notes par J .Tricot , تریکو ارسطوشناس فرانسوى است که قسمت اعظم آثار ارسطو را از یونانى به فرانسه برگردانده است. ترجمه وى از مقولات داراى مقدّمه‌‏اى کوتاه است و براى ایضاح متن در ذیل صفحات به آثار دیگر ارسطو ارجاع داده است و نیز از تفسیرهاى شارحان و مفسّران متقدّم و متأخّر از قبیل Philop و Simplicius و Ammonios و Bonitz و Pacius و Elias و David (یکى از اصحاب فلسفه ارمنیه در قرن ششم) و Waitz و Hamelin و دیگران مطالبى آورده است و خود نیز بسیارى از عبارات مبهم و نیازمند به تفسیر را توضیح داده است. بیشتر این ارجاع‌ها و توضیح‌ها در ترجمه حاضر در ذیل صفحات آمده و با رمز اختصارى «T»، مشخّص شده است. 2. 3891 .a ?la Faculte ?de philosophie de l'Universite ?Laval ,les Belles -Lettres ,Paris Pre ?sente ?s ,Traduits et annote ?s par Yvan Pelletier .D .P .H .Professeur agre ?ge ?3 .les Attributions )Cate ?gories( et les Prole ?gome ?nes d'Ammonios d'Hermeias این ترجمه بسیاربسیار دقیق و منقّح و به‌نحو شگفت‏انگیزى با ترجمه عربى اسحاق بن حنین موافق است و از بعضى سهوها که در ترجمه تریکو وجود دارد مبرّاست.

علائم اختصاری مترجم در ترجمه مقولات به‌صورت ذیل است: P رمز اختصارى Pelletier، مترجم مقولات از یونانى به فرانسه‏ است و T رمز اختصارى Tricot، مترجم بسیار معروف آثار ارسطو از یونانى به فرانسه.

پیش‌تر رساله مقولات به دست میر شمس‌الدّین ادیب سلطانى مستقیما از متن یونانى ترجمه شده و توسط انتشارات نگاه در 1378ش، در تهران ضمن مجموعه رسائل ارغنون به چاپ رسیده است. آنچه در متن و حواشى بین دو قلّاب [] آمده، افزوده مترجم است.

منابع مقاله

دیباچه، مقدمه‌ها و متن کتاب.