کلیات دیوان معزی

کلیات دیوان معزی، مشتمل بر قصاید، غزلیات و مقطعات محمد بن عبدالملک نیشابوری (متوفی 520ق) متخلص به معزی، امیرالشعرا دربار سلجوقی است. اشعار معزی گویای معرفی حوادث ناشناخته و تاریخی پنجاه‌وپنج سال از ایام حکومت سلاجقه است. این دیوان که با مقدمه و تصحیح ناصر هیری منتشر شده بسیار‎ مغلوط و نابسامان است.

کلیات دیوان معزی‏
کلیات دیوان معزی
پدیدآوراناميرمعزي، محمد بن عبدالملک (نويسنده) هيري، ناصر (مصحح)
عنوان‌های دیگرديوان کامل امير معزي

شامل قصايد و غزليات و مقطعات گويای حوادث ناشناخته و تاريخي...

ديوان
ناشرمرزبان
مکان نشرايران - تهران
سال نشرمجلد1: 1362ش,
موضوعشعر فارسی - قرن 6ق.
زبانفارسی
تعداد جلد1
کد کنگره
‏PIR‎‏ ‎‏4824‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏ ‎‏1362*‏

ساختار

این دیوان‎ شامل یک مقدمه در شانزده صفحه و متن دیوان شامل قصاید و ترکیبات، قطعات و غزلیات، رباعیات و اضافات نسخ است. در پایان، لغت‎نامه برای دیوان ارائه شده است.

گزارش محتوا

محمد بن عبدالملک نیشابوری معروف به امیر معزی نیشابوری، معروف‎ترین شاعر عصر سلاجقه که در دستگاه سلطان ملکشاه و سنجر بن ملکشاه سلجوقی به امیرالشعرایی معروف بوده است و بنا به نوشته استاد همایی «الحق لقبی به مورد و اسمی با مسما داشته؛ چه در عهد سلاجقه کمتر شاعری از حیث فصاحت و جزالت اسلوب و شیرینی سخن، خاصه در تغزل که فن مخصوص اوست به پایه معزی رسید». استاد اقبال آشتیانی در مقدمه دیوان معزی می‌نویسد: «دیوان این شاعر مشتمل‎ بر‎ یک سلسله وقایع‎ بسیار مهم است که یا ضبط آن‌ها از قلم مورخین‎ سلاجقه‎ فوت‎ شده و یا به‌وسیله آن‌ها می‌شود نوشته‌های آن مورخین را تکمیل و تصحیح کرد. تا‎ آنجا‎ که می‌توان دیوان امیر معزی را مکمل‎ تاریخ سلاجقه و معاصرین ایشان دانست»[۱].

شیوه شعر معزی از شاعران متقدم خراسان فرقی محسوس ندارد و در واقع سبک آنان را پیروی کرده است و قصاید او خواه از حیث موضوع و خواه از حیث الفاظ قصاید فرخی و عنصری را به نظم می‌آورد و اغلب شباهت مابین سبک‎ها کاملاً ظاهر می‌شود؛ مانند قصیده‌ای که در مدح عمید الدوله جمشید بن بهمنیار وزیر فارس و اصفهان ساخته و آن قصیده معروف فرخی را با مطلع:

برآمد نیلگون ابری، ز روی نیلگون دریا***چو رأی عاشقان گردان، چو طبع بیدلان شیدا

سروده متذکر می‌سازد. امیر معزی در قصیده‌ای که چند بیت از آن برای مقایسه نقل می‌شود، گفته:

برآمد ساج گون ابری، ز روی نیلگون دریا***بخار مرکز خاکی، نقاب قبه خضرا

چو پیوندد بهم، گویی که در دشتست سیمایی***چو از هم بگسلد، گویی مگر کشتیست در دریا[۲].

معزی شاعری است قصیده‌سرا و مدیحه‌گو؛ قصیده‌های وی معمولاً مفصل و محکم و صنعت تشبیه و مجاز و استعاره در آن مبذولست[۳]. ویژگی‎ عمده‎ شعر‎ معزی سادگی و روانی عبارت است. از طرقی کوششی که او در سرودن‎ غزل‎های نغز کرده‎، تأثیر‎ بسزایی در پیشرفت غزل‎سرایی در آن عصر داشته است. در شعر‎ او‎ تنها‎ به مدح و غزل باز نمی‌خوریم، بلکه گاه هم از وعظ، اندرز، حکمت و توحید اثری می‎یابیم‎[۴]. در قصاید معزی ابیات پندآمیز و تشویق و ترغیب شاهان و بزرگان به مردم پروری و دادگستری زیاد می‌توان دید:

چیست از رحمت و انصاف وز تحقیق نظر***که نکردی تو درین شهر بجای ظعفا

عدل کردی وز عدلست تو را در دو جهان***رحمت و محمدت از خالق و مخلوق جزا

همچنین باش و پشیمان مشو از کرده خویش***کانچه امروز بکاری ببر آید فردا[۵].

معزی ابیات نغز و مؤثری نزدیک به مضامین عرب و سبک منوچهری دارد و شاید خواسته و ویرانی و اندوه و پریشانی را که در آن قرون از تاخت‌وتاز بیگانگان به ایران روی آورده بود، در نظر خواننده مجسم بدارد و گویی قلب شاعر از همان وقایع متأثر شده و این‎گونه شکوِه کرده است:

ای ساربان منزل مکن جز در دیار یار من***تا یک زمان را ری کنم، بر ربع و اطلال و دمن

ربع از دلم پرخون کنم، خاک دمن گلگون کنم***اطلال را جیحون کنم، از آب چشم خویشتن[۶].

این چاپ از دیوان‎ که در سال 1362ش توسط ناصر هیّری از سوی نشر مرزبان صورت گرفته‎ بسیار‎ مغلوط و نابسامان و به‌گونه‌ای بازاری صورت‎ گرفته‎ است‎. مصحح‎‎ مشخص‎ نکرده که چه‎ نسخه‌ای‎ از چه قرنی در دست داشته است؛ اما از شواهد به نظر می‌آید که‎ نسخه ایشان‎ بسیار‎ شبیه‎ نسخه استاد اقبال بوده و یا از روی‎ آن‎ نسخه‎ استنساخ‎ شده‎ است‎. متن این دیوان به‌مراتب از متن دیوان تصحیح‎ استاد‎ اقبال، غیر علمی‌تر و نامستندتر است و علاوه بر اینکه هیچ اطلاعی در مورد نسخه اساس یا نسخ بدل مورد استفاده‎ مصحح نداریم و هویت نسخه برای خواننده ناشناخته و مجهول است، اغلاط و تحریفات‎ و تصحیفات‎ فروانی در متن دیوان مشهود است که به تصریح می‌توان اذعان کرد که حتی یک‎ قصیده منقح و بی‎غلط در این دیوان نمی‌توان یافت[۷].

دسته‌ای از تحریفات و تصحیفات متن دیوان به‌گونه‌ای است که در بسیاری از ابیات، واژه‌ای در‎ مصاریع‎ اول و دوم مکرر ضبط گردیده است. درحالی‎که اکثر ابیات این شاعر دارای‎ صنعت ترصیع و موازنه بوده و اگر شاعر عبارت و کلامی در‎ مصرع‎‎ ثانی قرینه آن را لحاظ‎ داشته‎، لیکن در چاپ دیوان، این موازنه‌ها رعایت نگردیده و واژه‌های‎ مکرر در مصراع‎های متفاوت مضبوط است. از جمله در بیت 57 چنین تحریف شده است:

فتح تو گویم اکنون‎ هر‎ ساعتی مکرر***مدح تو گویم اکنون هر لحظه‌ای مثنا

به‌جای واژه «گویم» مکرر در مصرع ثانی، «خوانم» صحیح است[۸].

بسیاری از تصحیف‎ها تحریف‎های دیوان چاپی امیر معزی (و به‌تبع آن‎ چاپ‎ ناصر‎ هیّری که عیناً از روی نسخه چاپی‎ استاد اقبال صورت گرفته) به خاطر وجود‎ حروف‎ متشابه الشکل در نسخه‌های متقدم دیوان که‎ تمیز آن‌ها از یکدیگر فقط به‎ گذاردن‎ نقطه‎ و علائمی مانند سرکش است و کاتبان نسخ متأخر به‎ خاطر تساهل و تسامح و عدم تأمل، این تشابهات‎ را‎ ملحوظ نداشته و یا حروف یک کلمه که در نسخ متقدم از نظر‎ سطح‎ خط‎ کوتاه و از جهت دور خط فشرده کتابت می‌شده، مغلوط خوانده و مصحف کتابت کرده‌اند. تصحیف چنبروار‎/به‎ چنبردار‎، زره‌وار/به زره‌دار، ضم/به‌صورت‎ خم، سعد فشان/به سعد میان‎، خصما/به حصنا، خوی/به خون و نمونه‌های‎ فراوان‎ دیگر که در متن دیوان چاپی امیر معزی‎ مشهود است، ناشی از‎ همین‎ تساهل و تسامح‎های کاتبان نسخ متأخر دیوان این‎ شاعر‎ است‎ و بدیهی است تنها راه حل تنقیح و تصحیح‎ دیوان‎ این شاعر رجوع به نسخ متقدم و اصیل و مقابله و مقایسه با نسخ چاپی این‎ دیوان‎ می‌باشد[۹].

ابیات فراوانی را در‎ دیوان‎ این‎ شاعر یافت که یا با‎ اسقاطات و وا افتادگی‌ها ضبط‎ شده‎ و یا همچنان محل ابهام بوده‎ و مصحح‎ در کنار آن‌ها علامت پرسش گذاشته و یا ابیات فراوانی در ضمن قصیده‌ای ساقط‎ گردیده‎ و یا مصاریع دوم و سوم یک‎ بیت‎ محذوف‎ شد و یا‎ مصاریع‎ دوم و سوم یک بیت محذوف شده و مصراع‎های اول و دوم در ضمن یک بیت بیان‎ گردیده‎ و یا اختلال وزنی در آن مشهود‎ است‎. علاوه بر‎ آن‎، با‎ توجه‎ به اینکه اکثر‎ ابیات این شاعر دارای صنعت ترصیع و موازنه بوده و اگر شاعر عبارتی در مصراع اول به‌کاربرده، در مصراع دوم قرینه آن‎ را‎ لحاظ‎ داشته‎، لیکن‎ در چاپ دیوان‎ این‎‎ شاعر این موازنه‌ها رعایت نگردیده و همان عبارات مصراع اول در مصراع‎های دوم تکرار گردیده است[۱۰].

وضعیت کتاب

لغت‎نامه و فهرست اشعار به ترتیب حروف آخر اشعار در انتهای کتاب ذکر شده است.

پانویس

  1. ر.ک: یلمه‌ها، احمدرضا، ص238
  2. ر.ک: مقدمه، ص13
  3. ر.ک: همان، ص15
  4. ر.ک: یلمه‌ها، احمدرضا، ص238
  5. ر.ک: مقدمه، ص16
  6. ر.ک: همان، ص15
  7. ر.ک: یلمه‌ها، احمدرضا، ص 240-239
  8. ر.ک: یلمه‌ها، احمدرضا، ص253
  9. ر.ک: یلمه‌ها، احمدرضا، ص257-256
  10. ر.ک: همان، ص257

منابع مقاله

  1. مقدمه و متن کتاب.
  2. یلمه‌ها، احمدرضا، «دیوان امیر معزی و لزوم تجدید تصحیح»، پایگاه مجلات تخصصی نور: علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، زمستان 1386 و بهار 1387، شماره 68 و 69؛ به آدرس اینترنتی:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/365587

وابسته‌ها