دیوان انوری (ویرایش جدید)
دیوان انوری در شرح احوال و اشعار اوحدالدین انوری ابیوردی (متوفی 585ق) مشهور به انوری از شعرای بزرگ و سخن‌سرایان نامدار قرن ششم هجری است. این نسخه از دیوان با مقدمه و تصحیح محمدتقی مدرس رضوی منتشر شده است.
| دیوان انوری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | انوري، محمد بن محمد (پديدآور اصلي) مدرس رضوی، محمدتقی (...) |
| عنوان‌های دیگر | ديوان |
| ناشر | شرکت انتشارات علمي و فرهنگي |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1376ش , مجلد2: 1376ش , |
| موضوع | شعر فارسی - قرن 6ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | PIR 4834 /د9 |
محقق اثر در مقدمه در رابطه با مقام انوری در شعر پارسی به غلو برخی از فضلا و مقایسه او در قصیدهسرایی با فردوسی طوسی و سعدی شیرازی سخن گفته و این سه تن را پیمبر سخنوران شمرده و دراینباره گفته‌اند:
| در شعر سه تن پیمبرانند | هر چند که لانبی بعدی | |
| اوصاف و قصیده و غزل را | فردوسی و انوری و سعدی |
گرچه همطرازی وی با فردوسی و سعدی موردقبول سخنشناسان نیست و انوری را با آن دو بزرگ نمی‌توان همپایه و در یک ردیف دانست، اما گفته این شاعر حاکی از آن است که فضلا و شعرا برای وی در شاعری مقامی بس بلند قائل بوده و او را از اساتید مسلم شعر فارسی دانسته و ازاین‌جهت او را با فردوسی و سعدی در یک ردیف دانسته‌اند[۱].
در دیوان انوری نام عده کثیری از سلاطین و وزرا و صدور و امراء و مستوفیان و علما و شعرا و اشخاص دیگری که همزمان با شاعر بوده‌اند آمده که بعضی را مدح و برخی را ذم کرده است. پرفسور حافظ محمود صاحب شیرانی از فضلا کشور پاکستان ظاهراً اولین کسی است که سلسله مقالاتی راجع به ممدوحین انوری نگاشته است... محقق اثر در بخشی از مقدمه این فهرست 66 نفره از ممدوحان انوری را ذکر کرده که با ستر اعلی جلال‌الدین و الدنیا آغاز و به فریدالدین کاتب ختم می‌شود. شرححال ممدوحین بخش اعظم مقدمه را به خود اختصاص داده است[۲].
در بخشی دیگری از مقدمه، مدرس رضوی به‌تفصیل به بررسی تاریخ وفات انوری پرداخته است. او پس از بررسی اقوال مورخان و تذکرهنویسان در سال تاریخ وفات انوری چنین نتیجه می‌گیرد: به عقیده نگارنده تواریخی که تذکرهنویسان برای سال وفات وی تا قبل از سال 582 نوشته‌اند همه نادرست است و باید مرگ وی بعدازاین سال باشد؛ اما سالهای 583 و 585 و 587 و 597 که بعد از واقعه قرانست چون قرینه‌ای در مقام نیست، تعیین آن دشوار و رجحان یکی بر دیگری بی‌دلیل و ترجیح بلامرجح خواهد بود. مگر آنکه برای کوتاهی عمر انوری که از زندگانی معتاد در نگذرد و مستبعد شمرده نشود سال 583 که قول امین احمد رازی در تذکره هفت اقلیم است یا سال 585 که گفته فصیحی خوافی در تاریخ مجمل است اختیار شود[۳].
وی همچنین معتقد است که انوری از اشعار ابوالفرج رونی[۴] و ظهیر فاریابی[۵] پیروی می‌کرده است.
بررسی شعر انوری از زوایای مختلف از بخشهای مهم این مقدمه است که ده صفحه از آن را پوشش داده است؛ مثلاً انوری در غزلگویی بسیار استاد است، باآنکه تا زمان وی شعرا چندان به غزلسرایی توجهی نداشته و هنوز به آن عنوان مستقلی نداده و گاه در ابتدای قصاید خود تغزلی می‌سرودند که نسیب و تشبیب خوانده می‌شد. او در این شیوه روش خاصی ایجاد کرد و حالات عاشقانه را با شیوایی و بلاغت بیان کرده و طریقه تازه‌ای ابداع نمود که پیش از او کمتر سابقه داشت[۶].
اگرچه کسانی چون قاضی نورالله شوشتری، انوری را شیعه اثنیعشریه و پیرو مذهب جعفری دانسته‌اند، اما اشعاری که در تعریف خلفا گفته صریح است که وی شیعه مذهب نیست و از پیروان اهل سنت و جماعت است. منتهی به امیر مؤمنان و خاندان مصطفی(ص) بیش از دیگران معتقد بوده و شاید علی(ع) را بر دیگران تفضیل می‌نهاده است... بنابراین ظاهر آن است که پیرو امام شافعی بوده است[۷].
در مقدمه همچنین به هفت چاپ از دیوان انوری اشاره شده که از آن جمله نسخه استاد سعید نفیسی است که با هشت نسخه مقابله و در 632 صفحه منتشر شده است[۸]. مصحح اثر، سبب تصحیح مجدد کتاب را مغشوش بودن چاپهای پیشین و پر بودن از اغلاط فاحش دانسته است[۹].
محقق درباره این چگونگی تحقیق و تصحیح این اثر می‌گوید: تهیه و جمع دیوان از روی نسخه‌های مذکور (نسخی که مصحح به‌صورت مبسوط از صفحه 120 تا 149 مقدمه از آن‌ها سخن گفته و تصاویری از آن‌ها را به معرض نمایش گذاشته است) بدین گونه صورت گرفت که نگارنده ابتدا فهرست قصاید و قطعات و غزلیات و رباعیات را از روی چند نسخه تهیه کرد، سپس آن‌ها را به ترتیب حروف قافیه مرتب نمود. بعد مطابق فهرست تهیه شده تمام دیوان را نوشت و اضافاتی را هم که در بعض نسخ بود، هریک را در جای خود بدان افزود تا بدین ترتیب نسخه کاملی از دیوان فراهم ساخت. پس از آماده شدن نسخه، آن را با یکیک از نسخه‌های گزین شده مقابله کرد و چون نظر آن بود که متن حاضر از نسخ قدیمی که اعتماد و ثقت بدان‌ها بیشتر است تهیه گردد، ازاینرو نسخه عکسی کتابخانه فاتح استانبول را که قدیمی‌تر و مضبوطتر از نسخ دیگر بود به نشان «ل» اصل و اساس قرار داد و متن تهیه شده را با آن مقدار از قصاید و قطعات و رباعیات که در آن نسخه یافت می‌شد مطابق کرد و اضافاتی را که در این نسخه نبود با قدیمتر و صحیحتر نسخه‌ای که آن اضافات در آن موجود بود برابر کرد و اختلافات نسخ را که درنتیجه مقابله پیدا شد آنچه را که مهم و لازم دید در ذیل صفحات یادداشت نمود و هر جا بیتی یا جمله‌ای در نسخه‌های دیگر صحیحتر ازآنچه در نسخه اساس بود به نظر رسید آن را اختیار کرد و در متن جای داد و آنچه در نسخه اساس بود در زیر صفحه در حاشیه نهد تا هم متن کتاب صحیح باشد و هم نسخه از تحریف و تصحیف اغلاطی که به‌مرورزمان و غفلت نساخ در بیشتر از نسخ راه یافته است مصون ماند، همچنین هرگاه از هرگاه از نسخه یا نسخی، یک یا چند بیت افتاده و ساقط شده بود آن را در حاشیه تذکر داد و نیز اختلاف نسخ را با علائم اختصاری آن در حاشیه آورده و متن کتاب را به‌صورت خط امروزی درآورده است[۱۰].
در پاورقیهای کتاب اختلاف نسخ و توضیحات مصحح ذکر شده و در انتهای کتاب، فهرست اعلام ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.