شمائل النبي(ص)
شمائل النبي(ص)، تألیف ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی (متوفی 275ق)، از جمله آثار در موضوع شمایلنگاری است. این اثر که به نام الشمائل النبوية، الشمائل المحمدية و الخصائل المحمدية نیز ذکر شده، دومین اثر مهم ترمذی و اولین کتابی است که بهصورت مستقل درباره شمایل نوشته شده است. ترجمه و استخراج احادیث و حواشی به قلم محمود مهدوی دامغانی انجام شده است.
| شمائل النبي(ص) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ترمذی، محمد بن عیسی (نویسنده) مهدوی دامغانی، محمود (مترجم) |
| عنوان‌های دیگر | شمائل النبي صلي الله عليه و آله شمائل النبوية و الخصائل المصطفوية. فارسی |
| ناشر | نشر ني |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1383ش، |
| شابک | 964-312-004-x |
| موضوع | احاديث اخلاقي - قرن 3ق.
احاديث اهل سنت - قرن 3ق. محمد(ص)، پيامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11ق. - اخلاق محمد(ص)، پيامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11ق. - فضايل |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 22/2 /ت4 ش8041 |
ساختار
کتاب با مقدمه مترجم در معرفی نویسنده و آثار او آغاز شده است. متن کتاب در پنجاهوشش باب تنظیم شده است. سیودو باب در جلد اول و بیستوچهار باب در جلد دوم ذکر شده است. در جلد اول 206 حدیث و در جلد دوم 187حدیث و در جمع 393 حدیث است و حدود ده حدیث مکرر است که در ابواب مختلف آمده است[۱].
گزارش محتوا
ازآنجاکه وقوف بر شکل ظاهری پیامبر اکرم(ص) مانند سیره رفتاری آن حضرت برای مسلمانان اهمیت فراوانی دارد، توصیف شکل ظاهری حضرت نیز شایسته توجه بسیار است. در طی قرون گذشته علمای شیعه و سنی اهتمام زیادی به شرح شمایل پیامبر اکرم(ص) داشته‌اند؛ بهطوریکه کتاب‌های فراوانی در این رشته به تألیف درآمده است. در بین کتاب‌های موجود، بهترین کتاب باقی‌مانده در شمایلنگاری، کتاب شمائل النبي ترمذی است[۲].
در کتاب ترمذی شمایل به دو معنای: ویژگیهای بدنی رسول خدا(ص) و خوی و خصلت نبوی بهکار رفته است. البته بخش مهم کتاب درباره ویژگیهای ظاهری حضرت(ص) است[۳].
پنج باب اول کتاب درباره ویژگیهای جسمانی رسول خدا(ص) است و دارای چهلوچهار حدیث است که در آنها به تناسب اندام، زیبایی چهره، رنگ پوست، موها و نحوه آراستن موها اشاره شده است. در بین این احادیث، دو حدیث از حضرت علی(ع) درباره خصائص جسمی پیامبر(ص) دیده می‌شود و حدیثی نیز از امام حسن مجتبی(ع) است که صحت آن جای تردید دارد.
دو باب مربوط به خضاب کردن، سرمه کشیدن و استعمال عطر توسط پیامبر اکرم(ص) است که نه حدیث را در بر دارد. در خضاب بستن پیامبر(ص) حدیثی از ابورمثة ذکر شده و سپس تأکید گشته، روایت ابورمثة بهترین حدیث در این مورد است. هفت باب [از باب 8-14] در مورد لباس، کفش، عمامه و انگشتری حضرت است که در این مورد پنجاهویک حدیث نقل گردیده است. درباره لباس پیامبر(ص) از امسلمه نقل شده که می‌گفته است: در نظر رسول خدا(ص) دوستداشتنیترین جامه، پیراهن بود: «كان أحبّ الثياب إلی رسول‌الله(ص) القميص». سپس روایات متعدد دیگری را آورده مبنی بر اینکه لباس عمومی حضرت قمیص بوده و به هنگام پوشیدن لباس نیز دعا می‌فرموده است.
البته بعد از ذکر سه باب [16-15-14] درباره شمشیر، زره و کلاهخود پیامبر(ص) که نه حدیث را شامل می‌شود، مجدداً دو باب [18-17] را به عمامه و ازار حضرت اختصاص داده و در اینباره نه حدیث دیگر آورده است. یک باب را به نحوه راه رفتن رسول خدا(ص) اختصاص داه و در آن سه روایت آورده که دو روایت آن از حضرت علی(ع) است.
در باب بیستم تنها یک روایت از انس بن مالک درباره تقنع (دستار به سر بستن) پیامبر(ص) نقل کرده است، سپس سه باب را به نشستن و تکیه دادن حضرت اختصاص داده و ده روایت در اینباره ذکر کرده است. سیوسه باب دیگر درباره غذاها، نحوه غذا خوردن حضرت، آشامیدن، دست شستن، خوابیدن، سلوک و معاشرت با مردم، خلق و خوی و عبادت رسول خدا(ص) است[۴].
مؤلف خاطرنشان ساخته سزاوار است عموم مسلمانان همان طوری که خصال ظاهری او را دوست دارند، به اوصاف حمیده و نحوه معاشرت حضرت که اسوه حسنه است اطلاع پیدا کنند و از آنها پیروی کنند. لازم به ذکر است که بعضی از اوصاف ظاهری ائمه اطهار(ع)، نیز مثل اوصاف پیامبر اکرم(ص) در کتب روائی شیعه ذکر شده است. چنانکه سلوک و آداب معاشرت آنان نیز تحت عنوان «أحكام العشرة» در کتاب وسائل الشيعة آمده است[۵].
روش ترمذی در استخراج احادیث شمایل چنین است که گاهی نامهای مبهم را گویا می‌کند؛ مثلا حدیثی را از ابورمثه ذکر می‌کند، سپس می‌گوید: اسم ابورمثه رفاعة بن یثربی است. گاهی نیز اشاره به ضعف و علت حدیث می‌کند؛ مثلا حدیث 204 درباره چگونگی آب آشامیدن حضرت است. سپس اشاره به ارسال حدیث دارد. گاهی نیز درباره متن حدیث قضاوت می‌کند؛ مثلاً در حدیث 103 می‌گوید: «هذا حديث غريب»، هم درباره سند حدیث مثل حدیث 302 که می‌گوید: «هذا إسناد صحيح».
ترمذی برخی از احادیث شمائل را که در کتب قبل یا بعد از او مثل طبقات ابن سعد، نهاية العرب نویری و دلائل النبوة بیهقی بوده، به جهت عدم اعتماد بر سند آنها نیاورده است[۶].
کتاب شمائل ترمذی از جهاتی قابل توجه است: یکی از این جهت که قبل از او کتاب مستقلی در شمایل نوشته نشده است؛ بنابراین کتاب او قدیمی‌تر از سایر متون است؛ دیگر محدث بودن مؤلف آن است که در هر باب روایات موجود را جمع کرده و متعرض سند روایات نیز شده است تا صحت و سقم متن روایات با توجه به جرح و تعدیل راویان آن شناخته شود[۷].
البته ابن سعد چهلوپنج سال قبل از ترمذی در کتاب الطبقات الكبری به شمائل النبي(ص) پرداخته و بعضی صفات ظاهری حضرت را مثل «أبيض العنق، گردنش چون جام سیمین بود»، «قص الشارب، موهای سبیل خود را کوتاه می‌کرد»، «حسن الوجه، نیکروی بود»، «أزهر اللون، رخسارش گلفام بود»، «ضخم القدم، پاهای ستبر»، «يبلغ شمحته أذنيه، موهای سرش به لالههای گوشش آویخته بود»[۸].
وضعیت کتاب
این کتاب بارها به چاپ رسیده و شروح متنوع و مختلفی بر آن نوشته شده و روایات آن در کتب شیعه و سنی آمده است.
فهرست مطالب در ابتدای کتاب ذکر شده است. مترجم، فهرست راهنمای واژههای کتاب را پس از مقدمه خود ارائه کرده است.
معرفی اعلام و توضیحات پاورقی به قلم مترجم اثر است.
پانویس
منابع مقاله
وابسته‌ها
الطبقات الكبری (دار الكتب العلمية)