دیوان غزلیات اسیر شهرستانی

‏دیوان غزلیات اسیر شهرستانی، سروده جلال‌الدین بن میرزا مؤمن اسیر شهرستانی، است. آنچه در این کتاب گردآوری شده، مجموعه سروده‌های این شاعر توانمند است در قالب غزلیات، غزلیات ناتمام و ابیات پراکنده.

‏‏دیوان غزلیات اسیر شهرستانی
پدیدآوران	اسير شهرستاني، جلال بن مؤمن (شاعر) شريفي ولداني، غلامحسين (محقق و مصحح)
عنوان‌های دیگر	ديوان غزليات اسير شهرستاني
ناشر	مرکز پژوهشي ميراث مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1384ش,
شابک	‎964-6781-73-X
موضوع	شعر فارسی - قرن 11ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏‎‏PIR‎‏ ‎‏6201‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏901*

این مجموعه گران‌سنگ به اهتمام غلام‎حسین شریفی ولدانی تصحیح و تحقیق شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل است بر مقدمه مرکز نشر میراث مکتوب، مقدمه محقق و متن اشعار در دو فصل (غزلیات – غزلیات ناتمام و ابیات پراکنده).

گزارش محتوا

اهمیت اسیر در آن است که بنیاد معانی خود را چنان بر تخیل و توهم‎ نهاده است که هیچ مضمون و نکته‌ای در سخنش خالی از آن نیست، بلکه هریک از آنها مسبوق به تصورات دور و دراز و مضمون‎جویی‎های باریک از همه آن چیزهاست که گرداگرد او یا در محیط دید و درک او وجود دارد. ناگهان آهوخرام، کبک‎رفتار، گل‌اندامی از برابرش می‌گذرد، جلوه روشن و دل‌انگیز او نوری بر دیده زیباپسند شاعر می‌افکند؛ آن نور برقی می‌شود و در خرمن خاک می‌افتد و آن را شعله‎ور می‌سازد و آن شعله در شش جهت عالم می‌افتد، آن را به خاک و خاک را به غبار تبدیل می‌کند و در فضا به پرواز درمی‎آورد و محو می‌کند و شاعر در چنین تخیلی می‌گوید:

شش جهت مشت غباری شد و پرواز گرفت

برق جولان که در خرمن خاک افتاده است

.

اسیر، شاعر سبک هندی است و حتی وی را از بانیان این سبک بشمار آورده‌اند. شبلی نعمانی، اسیر را از جمله شاعرانی می‌داند که با خلق معانی جدید و تازه باعث ترقی مکتب وقوع گشته‌اند.

اما ویژگی‎های سبک هندی در شعر اسیر آشکارتر است و نمی‌توان حکم کرد که او شاعری از مکتب وقوع بوده؛ چنان‎که گلچین معانی هم وی را در سلک شاعران مکتب وقوع نشمرده است.

نازک‎خیالی، بارزترین ویژگی شعر اسیر به نظر می‌رسد. شاید در پرتو همین خصلت شعری باشد که او را پیشرو شاعران سبک هندی معرفی کرده‌اند؛ به‎عنوان نمونه:

از غبار ما فلک تعمیر زندان می‌کند

در دو عالم خاطر اندوهگین داریم ما

نهایت خیال‎پردازی شاعر در آن جلوه‎گر شده است.

همچنین آوردن خلاف مشهور (پارادوکس) و تشبیه تمثیل و تناظر تمثیلی دو مصراع از یک بیت٬ که از خصایص بارز و ممتاز سبک هندی است، در اشعار اسیر شواهد متعدد دارد؛ از جمله در ابیات زیر:

باده چون زور آورد هشیار می‌سازد مرا		خواب چون گردد گران بیدار می‌سازد مرا
صبح را گل‎گونه می‎بخشد کف خاکسترم		سوختن رنگین‎تر از گلزار می‌سازد مرا
غفلتم تعمیر آگاهی است دیدم بارها		چشم خواب‎آلود من بیدار می‌سازد مرا

ترکیب‌های وصفی و اضافی و مجازی بدیع و گاه دور از ذهن در زبان شعر اسیر بسامد نظرگیری دارد؛ از جمله این ترکیبات است: آتش پرواز:

گر به دام افتد هوای گلستان در سر مرا

آتش پرواز گردد یاد بال و پر مرا

زندانی دشت سفر:

دیری است که زندانی دشت سفرم

عمری است که صید قفس پروازم

سنگ اندیشه:

شد وقت که می‌خوری همی پیشه کنم

دل را فارغ ز سنگ اندیشه کنم

تعبیرات و الفاظ محاوره‌ای نیز در اشعار او می‌توان سراغ گرفت:

از تماشا دیده نرگس چراغان می‌شود		گر ببیند شوخی چشمک‎زدن‎های تو را
اضطراب دل به من گفت آمدن‎های تو را		بیخودی هم کرد سرگوشی سخن‎های تو را

واژه‌های «نزاکت»، «فانوس» و به‎خصوص «آینه» در اشعار او پربسامد است و شاعر از آنها ترکیب‌هایی چون «آینه جنون»، «آینه گل‎ها» و «گل نزاکت» ساخته است.

به‌هرحال اسیر با خلق معانی پیچیده و خیال‎پردازی‎های بدیع و کاربرد استعارات دور از ذهن در میان شاعران سبک هندی خوش جای گرفت و در سیر تکاملی شعر زمان خود سهمی بسزا یافت. بااین‎همه، همه اشعار اسیر دارای ویژگی‎های سبک هندی نیست. در غزل‎هایی تتبع او از اشعار انوری و سعدی و حافظ و پیروی از آن بزرگان هویداست؛ چنان‎که در سروده‌ای با ذکر نام انوری، به استقبال قصیده او به مطلع:

ای مسلمانان فغان از جور چرخ چنبری

وز نفاق تیر و قصد ماه و سیر مشتری

رفته و گفته است:

ای نمک‎پرورده لعل تو شور دلبری

از رخت آیینه حیرت گلستان پری

یا در یک مثنوی، شعری از سعدی (به تعبیر او: بلبل شیراز) را تضمین کرده است:

کای به الحان ز همگنان ممتاز		نشنیدی ز بلبل شیراز
«عاشقان کشتگان معشوقند		برنیاید ز کشتگان آواز»

می‌توان گفت که اشعار اسیر، خاصه غزلیات او، در عین برخورداری از خصوصیات سبک هندی، به سبک عراقی نزدیک است..

از ویژگی‎های بارز قصاید اسیر، جلوه‎گری ارادت او به رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است. وی با سرودن اشعاری با ردیف «امیرالمؤمنین»، «یا علی مدد» و «علی بن ابی‎طالب»، نهایت حب و اشتیاق خود را به آن حضرت و اهل‎بیت نشان داده است؛ به عنوان شاهد، مطلع چند قصیده او نقل می‌شود:

کام‎بخش قطره و دریا امیرالمؤمنین		مطلب دنیا و ما فیها امیرالمؤمنین
مالک رقاب فتح و ظفر یا علی مدد		از پا فتاده‌ایم دگر یا علی مدد
اگر امروز اگر فردا علی بن ابی‎طالب		اگر دنیا اگر عقبی علی بن ابی‎طالب
چراغ و چشم رسول خدا امام حسین		چمن طراز دل مرتضی امام حسین

و نمونه‌ای دیگر از ارادت او به اهل‎بیت و معصومین:

از ثنای چارده معصوم پاک

خیمه در گلزار عرفان می‎زنم

.

از میان قالب‌های شعری که اسیر در آنها طبع‎آزمایی کرده، تسلط وی در غزل‎سرایی نمایان است. از جمله مشخصات غزلیات اسیر گرایش شاعر به استفاده از اوزان کوتاه و توجه به وحدت موضوع است. از ویژگی‎های قصاید او می‌توان به تجدید مطلع اشاره کرد. شاید به دلیل وجود همین ابیات مصرع، بتوان به قصیده بودن برخی اشعارش حکم کرد؛ زیرا درون‎مایه قصاید وی بیشتر عشقی است..

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در آغاز کتاب و فهارسی از قبیل: «فهرست‎واره صور بلاغی، مضامین شاعرانه و تعبیرات ادبی فلک در مجمر خورشید، عود و نافه»، «کسان»، «مکان‎ها» و «فهرست منابع و مآخذ» در پایان آن ذکر گردیده است.

در پاورقی‎ها آدرس و توضیح برخی مطالب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق.
2. شجاع کیهانی، جعفر، «اسیر شهرستانی و سبک شعر او»، به آدرس:

http://persianacademy.ir/UserFiles/File/NF/11/NF-11-08.pdf