المجموعة الحديثية
المجموعة الحديثية ، معروف به «مختصر بصائر الدرجات» تألیف ابومحمد حسن بن سلیمان حلی (زنده در 802ق)، از جمله آثار ارزشمند حدیثی است. «بصائر الدرجات» نوشته سعد بن عبدالله اشعری قمی (متوفی 299/ 301ق) است. در این اثر همچنین «رسالة الرجعة و الرد علی أهل البدعة» و «رسالة أحاديث الذر» نیز آمده است. تحقیق کتاب به قلم مشتاق صالح مظفر نوشته شده است.
| المجموعة الحديثية | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حلی، حسن بن سلیمان (نويسنده) مظفر، مشتاق صالح (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | مختصر بصائر الدرجات |
| ناشر | مکتبة العلامة المجلسي |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | مجلد1: 1430ق, |
| شابک | 978-600-91180-1-4 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه ناشر، مقدمه محقق و دو بخش است. در بخش اول در ضمن ابواب مختلفی فضائل اهلبیت(ع) از بصائر انتخاب شده است. در باب دوم نیز احادیث مختلفی از منابع مختلف گزینش شده و با ذکر عنوان و گاه بدون ذکر عنوان ارائه شده است. پس از آن، دو رساله مذکور آمده است.
احادیث این اثر از منابع شیعه مانند: «بصائر الدرجات» اشعری و صفار، کافی، کمالالدین، خصال، توحید، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، من لا‌يحضره الفقيه و مانند آن گردآوری شده است[۱].
گزارش محتوا
از سعدبن عبدالله کتابی در حدیث یا علوم قرآن در دسـت نـیست که بـتوان با مقایسه متن آن با متن این رساله، نسبت کتاب را به سعدبن عبدالله بررسی کرد. از سعد تنها رسـاله «المقالات و الفرق» برجای مانده که به تشریح فرقههای مختلف شیعه پرداخته و ربطی بـه موضوع این رساله نـدارد. کتـاب «بصائر الدرجات» وی و مختصر آن در دست نیست و رسالهای که به نام «مختصر بصائر الدرجات» چاپ شده، کتابی است از حسن بن سلیمان حلّی که از کتب بسیاری گزینش شده است. نخستین آنها «مختصر بصائر الدرجات» سعد بن عـبدالله است[۲].
ممکن است تصور شود که محمد بن حسن حلی پیش از این اثر، کتاب دیگری به نام «بصائر الدرجات» نوشته و آن را مختصر کرده است، اما محمد بن حسن، کتابی به نام «بصائر الدرجات» نداشته و کتاب «بصائر الدرجات» کـنونی بر اساس کتاب «بصائر الدرجات» سعد بن عبدالله تنظیم شده و اضافاتی نیز بر آن افزوده شده است[۳]. کلیه کسانی که از این کتاب نقل کردهاند آن را به حسن بن سلیمان حلی نسبت دادهاند؛ بهعنوان نمونه علامه مجلسی چنین نوشته است: «کتاب «منتخب البصائر» اثر شیخ فاضل حسن بن سلیمان شاگرد شهید اول است که از کتاب «بصائر» سعد بن سلیمان بن عبدالله بن ابیخلف گزینش کرده است و در آن از کتب دیگر سعد نیز احادیثی آورده و به نام آنها نیز تصریح کرده تا آنچه از کتاب سعد ذکر کرده با غیر آن اشتباه نشود». علاوه اینکه خود مؤلف نیز در اثنای کتاب در جاهای زیادی به نام خود تصریح کرده است[۴].
صالح مظفر همچنین در رابطه با نامگذاری کتاب به «المجموعة الحديثية» به این نکته اشاره کرده که پس از پایان تحقیقات کتاب، به نسخهای خطی که ملک علامه مجلسی بوده، دست یافته که در پشتش آن را «المجموعة الحديثية» نامیده است[۵].
سید حسن موسوی بروجردی در مقدمهاش پس از خطبه کتاب، اهمیت حدیث را اینگونه تبیین میکند: «حدیث شریف، دومین دلیل پس از کتاب خداوند عز و جل است. حدیث، تالی و پیرو قرآن کریم است که در اصول و فروع اسلامی به آن استناد میشود و در بخش اعظم احکام شرعی و معارف الهی بر آن اعتماد میشود؛ لذا حدیث، عمود اسلام و مصدر احکام و معارف است و به سبب این اهمیت سترگ، نیاز به نصوص مأثوره مؤکد است»[۶]. سپس با ذکر تاریخچه مختصری از مهمترین منابع حدیثی شیعه، نویسنده را از شاگردان مبرز شهید اول (متوفی786ق) دانسته که آثار حدیثی فراوانی نوشته است. کتاب حاضر را نیز مجموعه حدیثی پیرامون موضوعات مختلفی چون رجعت، عالم ذر، شناخت ائمه(ع) و قضا و قدر میداند[۷].
محقق در مقدمه ابتدا به شرح حال نویسنده، عصر و طبقه او، اساتید، شاگردان و آثارش پرداخته است[۸]. به اعتقاد او در کتاب حاضر مطالبی وجود دارد که در حفظ تراث حدیثی مشارکت داشتهاند و این احادیث را باقی گذاشته تا علمای شیعه در منابع مختلف حدیثی از آنها استفاده کنند. «مجامع حدیثی» از جمله اموریاند که در حفظ این میراث ارزشمند دخیل هستند و منابعی هستند که معمولاً به مطالبشان دیدگاههای حدیثی و اعتقادی و غیر آن ضمیمه میشود. کتاب حاضر از جمله این مجامع حدیثی ارزشمند است که مشهور به «مختصر بصائر الدرجات» یا «منتخب البصائر» سعد بن عبدالله است. علت اینکه آن را مجموعه نامیدیم آن است که شیخ حلی در این کتاب مجموعهای از احادیث را از کتب پراکنده و مختلف گرد آورده و تنها خلاصه بصائر نیست؛ بله خلاصه بصائر قریب به نصف کتاب را پوشش داده، ولذا این کتاب در قرون متأخر به نام جزء بیشترش نامیده شده است[۹].
بخش اول کتاب مشتمل بر مختصر کتاب بصائر و این ابواب از کتاب بصائر است: احادیث متفرق در علوم اهلبیت(ع)؛ بابی در کرّات و حالات آنها و موضوع رجعت؛ بابی در رجال اعراف؛ بابی در فضیلت ائمه(ع) و آنچه در قرآن درباره آنها آمده است؛ بابی در نوادر مختلفه و نوشته امام صادق(ع) به مفضل بن عمر؛ بابی در صفات اهلبیت(ع) و آنچه خداوند آنها را به سبب آن برتری داده است؛ باب احادیثی که در رابطه با تسلیم در برابر سخنان اهلبیت(ع) و کسانی که به رد و انکار پرداختهاند؛ بابی در کتمان حدیث و نشر آن[۱۰].
در ضمن اختصار بصائر سعد، بابی ذکر شده که در آن تعدادی احادیث از غیر طریق سعد بن عبدالله وارد شده است. این احادیث از طریق روات شیعه از ائمه اطهار(ع) نقل شده است. همه این احادیث در موضوع رجعت و بازگشت است. این باب بعد از «باب کرات و حالات آن» طردا للباب و بهمناسبت ذکر شده است[۱۱].
بخش دوم نیز مشتمل بر احادیث مختلف از فضائل اهلبیت(ع) و مناقب حضرات و احادیثی در موضوع اراده و قضا و قدر و عالم ذر و نیز احادیثی مرتبط با عقاید و کلام است. مؤید اینکه کتاب از این دو بخش تشکیل شده آن است که نویسنده پس از اتمام مختصر بصائر نوشته است: «تم الكتاب و الحمد لله رب العالمين و صلی الله علی محمد و آله أجمعين»[۱۲].
مباحث این بخش بهترتیب عبارتند از:
- احادیثی در فضائل اهلبیت(ع)؛
- مختصر بابی در رابطه با ائمه آل محمد(ص) و اینکه حدیث ایشان صعب مستصعب است، به نقل از «بصائر الدرجات» محمد بن حسن صفار قمی (متوفی 290ق)؛
- احادیث قضا و قدر؛
- احادیث اراده که از صفات افعال است؛
- احادیث ذر؛
- تتمه احادیث رجعت که پیش از این آمده بود[۱۳].
رساله «الرجعة و الرد علی أهل البدعة»، از جمله گزینشهای حلی است که آن را در ضمن مختصر بصائر سعد بعد از باب کرات آورده است. او پس از احادیثی که از کتاب بصائر نقل کرده، این احادیث را آورده که 46 حدیث از کتب مختلف، مانند كمال الدين، كتاب الواحدة، مصباح المتهجد، عيون أخبار الرضا(ع)، الغيبة شیخ طوسی و امثال آن است. همچنین مجموعهای از روایات منقول از سید نسابه بهاءالدین علی بن عبدالحمید نیلی متوفی بعد از 803ق که از شاگردان شهید اول بوده، آورده است[۱۴].
وضعیت کتاب
فهارس آیات قرآنی، احادیث، آثار، اعلام، طوایف و قبایل و فرق، اماکن و بلدان، وقایع و ایام، اشعار، کتب وارده در متن و فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است. برخی فهارس نسخ خطی، این کتاب را به نام «الرجعة» معرفی کردهاند. علتش یا اطلاق اسم جزء، یعنی رساله رجعت بر کل مجموعه است، یا اینکه یک بار این کتاب با نام «الرجعة» به نام محمدمؤمن بن دوستمحمد حسینی استرآبادی (شهید در مکه به سال 1088ق) چاپ شده است[۱۵].
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص18
- ↑ ر.ک: شبیری زنجانی، سید محمدجواد، ص288-287
- ↑ ر.ک: رحیمی، جعفر، ص90
- ↑ ر.ک: همان، ص15-14
- ↑ ر.ک: همان، ص14
- ↑ ر.ک: مقدمه ناشر، ص5
- ↑ ر.ک: همان، ص7-6
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص13-11
- ↑ ر.ک: همان، ص14-13
- ↑ ر.ک: همان، ص17
- ↑ ر.ک: همان، ص17
- ↑ ر.ک: همان، ص16
- ↑ ر.ک: همان، ص18
- ↑ ر.ک: همان، ص24-23
- ↑ ر.ک: همان، ص27-26
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- شبیری زنجانی، سید محمدجواد، «نعمانی و مصادر غیبت – 9»، پایگاه مجلات تخصصی نور، انتظار موعود، بهار 1384، شماره 15، صفحات 275 تا 294. ، به آدرس اینترنتی:
- رحیمی، جعفر، «جایگاه محمدبن حسن صفار و کتاب بصائر الدرجات در میراث حدیثی شیعه»، پایگاه مجلات تخصصی نور، سفینه، زمستان 1393، شماره 45، صفحات 81 تا 114.