تهذيب الكمال في أسماء الرجال

تهذيب الكمال في أسماء الرجال، اثر جمال‎الدین ابوالحجاج یوسف مزی (654-‎743)، عالم شافعی قرن هشتم، از جوامع رجالی تفصیلی اهل سنت است که با تحقیق بشار عواد معروف، به چاپ رسیده است.

تهذيب الكمال في أسماء الرجال‏
پدیدآوران	حافظ مزي، يوسف بن عبد الرحمن (نويسنده) معروف، بشار عواد (محقق)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1985م , 1406ق , مجلد2: 1992م , 1413ق , مجلد3: 1985م , 1405ق , مجلد4: 1983م , 1403ق , مجلد5: 1992م , 1413ق , مجلد6: 1992م , 1413ق , مجلد7: 1992م , 1413ق , مجلد8: 1987م , 1407ق , مجلد9: 1987م , 1407ق , مجلد10: 1989م , 1409ق , مجلد11: 1987م , 1408ق , مجلد12: 1992م , 1413ق , مجلد13: 1992م , 1413ق , مجلد14: 1992م , 1413ق , مجلد15: 1992م , 1413ق , مجلد16: 1992م , 1413ق , مجلد17: 1992م , 1413ق , مجلد18: 1992م , 1413ق , مجلد19: 1992م , 1413ق , مجلد20: 1992م , 1413ق , مجلد21: 1992م , 1413ق , مجلد22: 1992م , 1413ق , مجلد23: 1992م , 1413ق , مجلد24: 1992م , 1413ق , مجلد25: 1992م , 1413ق , مجلد26: 1992م , 1413ق , مجلد27: 1992م , 1413ق , مجلد28: 1992م , 1413ق , مجلد29: 1992م , 1413ق , مجلد30: 1992م , 1413ق , مجلد31: 1992م , 1413ق , مجلد32: 1992م , 1413ق , مجلد33: 1992م , 1413ق , مجلد34: 1992م , 1413ق , مجلد35: 1992م , 1413ق ,
موضوع	حديث - علم الرجال محدثان اهل سنت
زبان	عربی
تعداد جلد	35
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏115‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏2‎‏ت‎‏9‎‏ ‎‏1362

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در 35 جلد، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

مقدمه محقق، در چهار فصل، به شرح زیر، تنظیم شده است: در فصل نخست، به زندگی‎نامه نویسنده و تشریح جایگاه علمی وی، پرداخته شده است. در این قسمت، ابتدا به مصادر و منابعی که به شرح حال مزی پرداخته‎اند، اشاره شده و سپس، به ذکر تولد و چگونگی رشد، سماع و شیوخ، تأثیرپذیری وی از تفکر سلفی و منزلت علمی وی پرداخته شده است. منزلت علمی خود شامل ذکر مهم‎ترین آثار، مناصب علمی، شاگردان و آراء و نظر علما درباره او می‎شود.

در فصل دوم، به تشریح روش نویسنده در نگارش کتاب و جایگاه و منزلت آن در بین سایر کتبی که در این موضوع نوشته شده، پرداخته شده است.

فصل سوم، به عنایت و توجه سایر علما و استدراکات و خلاصه‎هایی که پیرامون این اثر به رشته تحریر درآمده، اشاره شده است.

در فصل چهارم، روش محقق در تحقیق کتاب و اقدامات تحقیقی صورت‎گرفته بر روی آن، توضیح داده شده و در پایان، به توصیف نسخ خطی کتاب، پرداخته شده است.

مزی این کتاب را در اصلاح و تکمیل «الكمال في أسماء الرجال» تألیف ابومحمد عبدالغنی بن عبدالواحد مقدسی جماعیلی (544 ـ600ق) نوشته است. مؤلف «الكمال» کوشیده است تا تمامی راویان صحاح شش‎گانه اهل سنت را ذکر کند و شرح حال آنان را بیاورد، اما بنا به گفته خود او، به جهت اختلاف نسخه‎ها یا از سر خطا، احتمالاً مواردی را از قلم انداخته است؛ همچنین بسیاری از آرا و اسناد را برای اختصار حذف کرده است. از ویژگی‎های «الكمال» است: مشخص کردن مواضع ذکر نام راوی در هریک از صحاح شش‎گانه؛ آغاز شدن کتاب با شرح حال مختصر رسول خدا(ص) به نقل از ابن ‎هشام؛ تقدم ذکر نام صحابه پیامبر(ص) بر دیگر راویان (ابتدا عشره مبشره و سپس دیگر صحابیان و به دنبال آن زنان صحابی)؛ تقدم ذکر راویانی که نامشان محمد است بر دیگران و سپس ذکر سایرین به‎ترتیب حروف الفبا.

یکی از فرزندان عبدالغنی مقدسی، به تهذیب و ترتیب و اختصار و استدراک موارد جامانده از «الكمال» پرداخت. وی برخی نام‎ها را از دو کتاب «مشايخ النبل» و «الأطراف» تألیف ابن عساکر دمشقی - ‎که در شرح حال مشایخ مؤلفان صحاح شش‎گانه است - ‎به کتاب افزود؛ اما این کار اشکالات بیشتری در تلخیص کتاب پدید آورد. جمال‎الدین مزی، با توجه به فواید «الكمال» درصدد رفع اشکالات و تکمیل آن برآمد؛ به این ترتیب «تهذيب الكمال»، به‎رغم تصور برخی، فقط خلاصه «الكمال» نیست. وی در تکمیل «الكمال» علاوه بر راویان صحاح شش‎گانه، نام بسیاری از راویانی را که در دیگر کتاب‎های صاحبان صحاح آمده است، افزود. وی در مجموع بیش از 1700 نام به «الكمال» افزوده است.

او شرح حال برخی اشخاص را که در نام و طبقه با راویان صحاح شش‎گانه مشابهت دارند، ولی از راویان این کتاب‎ها نبوده‎اند، برای رفع اشتباه آورده است. همچنین نام استادان و شاگردان هر راوی و اطلاعات بسیار دیگری بر شرح احوال افزوده است. وی در چهار فصل، راویانی را که به نام خودشان شهرت ندارند و با نسبت، کنیه، لقب و امثال اینها شناخته شده‎اند، افزوده است که بسیار کارگشاست.

رفع کاستی‎ها و اشتباهات تاریخی و توضیح آنها از دیگر کارهای مزی در «تهذيب الكمال» است. وی در ترتیب مطالب «الكمال» نیز تغییر داده و نام‎های احمد را، علاوه بر صاحبان نام محمد، به جهت تبرک بر دیگر نام‎ها مقدم داشته است. در «تهذيب الكمال» ارجاعات بسیاری در مورد نام‎های مشهور یا پرکاربرد آمده است که کار استفاده‎کنندگان از کتاب را آسان می‎کند.

مزی میان نام‎هایی که خود بر «الكمال» افزوده و نام‎های قبلی تمایز قائل شده و آنها را با قلم قرمز در نسخه اصلی مشخص کرده است. در چاپ‎های جدید کتاب نیز هریک از مصححان به‎گونه‎ای این خصوصیت را حفظ کرده‎اند. وی کتابی را که هر راوی در آن روایت دارد با نام اختصاری تعیین و در پایان شرح حال به نام کامل آن تصریح کرده است؛ همچنین نام کسانی را که از شخص مورد نظر روایت کرده‎اند یا وی از آنها روایت کرده، به‎صورت فهرست درآورده است.

مزی به منابعی که به‎عنوان کتاب‎های اصلی فن رجال و مرجع شناخت نام راویان، از آنها استفاده کرده یا برای اطلاع بیشتر به آنها ارجاع داده ، اشاره کرده است.

پس از تألیف «تهذيب الكمال»، دیگر به «الكمال» چندان توجه نشد، بلکه در تلخیص یا تکمیل «تهذيب الكمال» کتاب‎های متعددی نگاشته شد که از مهم‎ترین آنهاست:

1. «الكنی المختصر من تهذيب الكمال في أسماء الرجال»، تألیف ابومحمد رافع سلامی (668-718ق). وی در 707 فصل کنیه‎های «تهذيب الكمال» را بر اساس پیش‎نویس آن تلخیص کرد.
2. «تذهيب التهذيب»، تألیف شمس‎الدین ابوعبدالله محمد بن احمد ذهبی (673ـ748ق). وی با حفظ ترتیب کتاب به تلخیص آن و همچنین تکمیل شرح حال‎ها و آرای علما در مورد هر شخص پرداخت و در 719ق، از آن فراغت یافت.
3. «الكاشف في معرفة من له رواية في الكتب الستّة»، تألیف ذهبی. وی در این کتاب فقط راویان کتب صحاح شش‎گانه را ذکر کرده و اشخاصی را که در اسناد دیگر کتاب‎های مؤلفان صحاح بوده‎اند یا برای تمیز از راویان صحاح در «تهذيب الكمال» نام آنان ذکر شده، حذف کرده است. تألیف این کتاب در 720ق، اتمام یافته و حواشی و تعلیقاتی نیز دارد.
4. دو کتاب «المجرد و المقتضب من تهذيب الكمال»، هر دو تألیف ذهبی.
5. «إكمال تهذيب الكمال في أسماء الرجال»، تألیف ابن ملقن (723ـ 804ق). وی تهذیب را تلخیص کرد و رجال مسند احمد و صحیح ابن خزیمه و صحیح ابن حبان و المستدرک حاکم و السنن دارقطنی و السنن بیهقی را به آن افزود.
6. دو کتاب «تهذيب التهذيب» و «تقريب التهذيب»، هر دو تألیف ابن حجر عسقلانی.

وضعیت کتاب

«تهذيب الكمال»، احتمالا برای اولین بار در 1308ق/1891م، در دهلی چاپ سنگی شد. در 1400ق/1980م، چاپ دیگری از آن به تصحیح انتقادی بشار عواد معروف در بیروت آغاز گردید که جلد اول آن همراه با مقدمه‎ای جامع است. چاپ این اثر در 35 مجلد در 1413ق/1992م، به پایان رسید. در 1414ق، نیز این اثر به تصحیح احمدعلی عبید و حسن احمدآغا چاپ شد. در این دو چاپ، مصححان مدخل‎های غیر تکراری و غیر ارجاعی را شماره‎گذاری کرده‎اند و تعداد آنها را به اختلاف 8045 (در چاپ بشار عواد معروف) و 8634 عنوان (در چاپ شیخ احمدعلی عبید و حسن احمدآغا) گزارش کرده‎اند.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‎ها، علاوه بر ذکر منابع، اشاره به اختلاف نسخ و شرح حال مختصر اعلام مذکور در متن، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمان ستایش، محمدکاظم، دانشنامه جهان اسلام، جلد 8، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1383.