تهذيب الكمال في أسماء الرجال

تهذيب الكمال في أسماء الرجال‏
پدیدآوران	حافظ مزی، یوسف بن عبدالرحمن (نويسنده) معروف، بشار عواد (محقق)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1985م , 1406ق , مجلد2: 1992م , 1413ق , مجلد3: 1985م , 1405ق , مجلد4: 1983م , 1403ق , مجلد5: 1992م , 1413ق , مجلد6: 1992م , 1413ق , مجلد7: 1992م , 1413ق , مجلد8: 1987م , 1407ق , مجلد9: 1987م , 1407ق , مجلد10: 1989م , 1409ق , مجلد11: 1987م , 1408ق , مجلد12 الی 35= 1992م , 1413ق
موضوع	حديث - علم الرجال محدثان اهل سنت
زبان	عربی
تعداد جلد	35
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏115‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏2‎‏ت‎‏9‎‏ ‎‏1362
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تهذيب الكمال في أسماء الرجال، اثر جمال‌الدین ابوالحجاج یوسف مزی (654-‎743)، عالم شافعی قرن هشتم، از جوامع رجالی تفصیلی اهل سنت است که با تحقیق بشار عواد معروف، به چاپ رسیده است.

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در 35 جلد، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

مقدمه محقق، در چهار فصل، به شرح زیر، تنظیم شده است:

در فصل نخست، به زندگی‌نامه نویسنده و تشریح جایگاه علمی وی، پرداخته شده است. در این قسمت، ابتدا به مصادر و منابعی که به شرح حال مزی پرداخته‌اند، اشاره شده و سپس، به ذکر تولد و چگونگی رشد، سماع و شیوخ، تأثیرپذیری وی از تفکر سلفی و منزلت علمی وی پرداخته شده است. منزلت علمی خود شامل ذکر مهم‎ترین آثار، مناصب علمی، شاگردان و آراء و نظر علما درباره او می‌شود.

در فصل دوم، به تشریح روش نویسنده در نگارش کتاب و جایگاه و منزلت آن در بین سایر کتبی که در این موضوع نوشته شده، پرداخته شده است.

فصل سوم، به عنایت و توجه سایر علما و استدراکات و خلاصه‌هایی که پیرامون این اثر به رشته تحریر درآمده، اشاره شده است.

در فصل چهارم، روش محقق در تحقیق کتاب و اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته بر روی آن، توضیح داده شده و در پایان، به توصیف نسخ خطی کتاب، پرداخته شده است.

مزی این کتاب را در اصلاح و تکمیل «الكمال في أسماء الرجال» تألیف ابومحمد عبدالغنی بن عبدالواحد مقدسی جماعیلی (544 ـ600ق) نوشته است. مؤلف «الكمال» کوشیده است تا تمامی راویان صحاح شش‎گانه اهل سنت را ذکر کند و شرح حال آنان را بیاورد، اما بنا به گفته خود او، به جهت اختلاف نسخه‌ها یا از سر خطا، احتمالاً مواردی را از قلم انداخته است؛ همچنین بسیاری از آرا و اسناد را برای اختصار حذف کرده است. از ویژگی‌های «الكمال» است: مشخص کردن مواضع ذکر نام راوی در هریک از صحاح شش‎گانه؛ آغاز شدن کتاب با شرح حال مختصر رسول خدا(ص) به نقل از ابن ‎هشام؛ تقدم ذکر نام صحابه پیامبر(ص) بر دیگر راویان (ابتدا عشره مبشره و سپس دیگر صحابیان و به دنبال آن زنان صحابی)؛ تقدم ذکر راویانی که نامشان محمد است بر دیگران و سپس ذکر سایرین به‌ترتیب حروف الفبا.

یکی از فرزندان عبدالغنی مقدسی، به تهذیب و ترتیب و اختصار و استدراک موارد جامانده از «الكمال» پرداخت. وی برخی نام‎ها را از دو کتاب «مشايخ النبل» و «الأطراف» تألیف ابن عساکر دمشقی - ‎که در شرح حال مشایخ مؤلفان صحاح شش‎گانه است - ‎به کتاب افزود؛ اما این کار اشکالات بیشتری در تلخیص کتاب پدید آورد. جمال‌الدین مزی، با توجه به فواید «الكمال» درصدد رفع اشکالات و تکمیل آن برآمد؛ به این ترتیب «تهذيب الكمال»، به‌رغم تصور برخی، فقط خلاصه «الكمال» نیست. وی در تکمیل «الكمال» علاوه بر راویان صحاح شش‎گانه، نام بسیاری از راویانی را که در دیگر کتاب‌های صاحبان صحاح آمده است، افزود. وی در مجموع بیش از 1700 نام به «الكمال» افزوده است.

او شرح حال برخی اشخاص را که در نام و طبقه با راویان صحاح شش‎گانه مشابهت دارند، ولی از راویان این کتاب‌ها نبوده‌اند، برای رفع اشتباه آورده است. همچنین نام استادان و شاگردان هر راوی و اطلاعات بسیار دیگری بر شرح احوال افزوده است. وی در چهار فصل، راویانی را که به نام خودشان شهرت ندارند و با نسبت، کنیه، لقب و امثال اینها شناخته شده‌اند، افزوده است که بسیار کارگشاست.

رفع کاستی‌ها و اشتباهات تاریخی و توضیح آنها از دیگر کارهای مزی در «تهذيب الكمال» است. وی در ترتیب مطالب «الكمال» نیز تغییر داده و نام‎های احمد را، علاوه بر صاحبان نام محمد، به جهت تبرک بر دیگر نام‎ها مقدم داشته است. در «تهذيب الكمال» ارجاعات بسیاری در مورد نام‎های مشهور یا پرکاربرد آمده است که کار استفاده‌کنندگان از کتاب را آسان می‌کند.

مزی میان نام‎هایی که خود بر «الكمال» افزوده و نام‎های قبلی تمایز قائل شده و آنها را با قلم قرمز در نسخه اصلی مشخص کرده است. در چاپ‎های جدید کتاب نیز هریک از مصححان به‌گونه‌ای این خصوصیت را حفظ کرده‌اند. وی کتابی را که هر راوی در آن روایت دارد با نام اختصاری تعیین و در پایان شرح حال به نام کامل آن تصریح کرده است؛ همچنین نام کسانی را که از شخص مورد نظر روایت کرده‌اند یا وی از آنها روایت کرده، به‌صورت فهرست درآورده است.

مزی به منابعی که به‌عنوان کتاب‌های اصلی فن رجال و مرجع شناخت نام راویان، از آنها استفاده کرده یا برای اطلاع بیشتر به آنها ارجاع داده، اشاره کرده است.

پس از تألیف «تهذيب الكمال»، دیگر به «الكمال» چندان توجه نشد، بلکه در تلخیص یا تکمیل «تهذيب الكمال» کتاب‌های متعددی نگاشته شد که از مهم‎ترین آنهاست:

1. «الكنی المختصر من تهذيب الكمال في أسماء الرجال»، تألیف ابومحمد رافع سلامی (668-718ق). وی در 707 فصل کنیه‌های «تهذيب الكمال» را بر اساس پیش‎نویس آن تلخیص کرد.
2. «تذهيب التهذيب»، تألیف شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد ذهبی (673ـ748ق). وی با حفظ ترتیب کتاب به تلخیص آن و همچنین تکمیل شرح حال‎ها و آرای علما در مورد هر شخص پرداخت و در 719ق، از آن فراغت یافت.
3. «الكاشف في معرفة من له رواية في الكتب الستّة»، تألیف ذهبی. وی در این کتاب فقط راویان کتب صحاح شش‎گانه را ذکر کرده و اشخاصی را که در اسناد دیگر کتاب‌های مؤلفان صحاح بوده‌اند یا برای تمیز از راویان صحاح در «تهذيب الكمال» نام آنان ذکر شده، حذف کرده است. تألیف این کتاب در 720ق، اتمام یافته و حواشی و تعلیقاتی نیز دارد.
4. دو کتاب «المجرد و المقتضب من تهذيب الكمال»، هر دو تألیف ذهبی.
5. «إكمال تهذيب الكمال في أسماء الرجال»، تألیف ابن ملقن (723ـ 804ق). وی تهذیب را تلخیص کرد و رجال مسند احمد و صحیح ابن خزیمه و صحیح ابن حبان و المستدرک حاکم و السنن دارقطنی و السنن بیهقی را به آن افزود.
6. دو کتاب «تهذيب التهذيب» و «تقريب التهذيب»، هر دو تألیف ابن حجر عسقلانی.

وضعیت کتاب

«تهذيب الكمال»، احتمالا برای اولین بار در 1308ق/1891م، در دهلی چاپ سنگی شد. در 1400ق/1980م، چاپ دیگری از آن به تصحیح انتقادی بشار عواد معروف در بیروت آغاز گردید که جلد اول آن همراه با مقدمه‌ای جامع است. چاپ این اثر در 35 مجلد در 1413ق/1992م، به پایان رسید. در 1414ق، نیز این اثر به تصحیح احمدعلی عبید و حسن احمدآغا چاپ شد. در این دو چاپ، مصححان مدخل‎های غیر تکراری و غیر ارجاعی را شماره‌گذاری کرده‌اند و تعداد آنها را به اختلاف 8045 (در چاپ بشار عواد معروف) و 8634 عنوان (در چاپ شیخ احمدعلی عبید و حسن احمدآغا) گزارش کرده‌اند.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، اشاره به اختلاف نسخ و شرح حال مختصر اعلام مذکور در متن، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمان ستایش، محمدکاظم، دانشنامه جهان اسلام، جلد 8، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1383.