تاريخ الوزراء
تاريخ الوزراء، تألیف نجم‌الدين ابوالرجاء قمى، به زبان فارسی در سرگذشت، بعضى از وزيران دوره‌ى سلجوقى مى‌باشد. نخستين كسى كه به تفصيل درباره‌ى اين كتاب تحقيق كرد، كنت لوتر، مستشرق امريكايى، بود. او در تحقيق خود به هويت نويسنده‌ى كتاب پى نبرد؛ ولى دانشجويى، به نام استيون چارلز فير بنكز، كه پايان نامه‌ى دكترى خود را به راهنمايى او مى‌گذراند، ضمن مطالعه‌ى مقدمه‌ى مرزبان نامه وراوينى، كه در آن، در ميان كتاب‌هاى مهم، از نفثه‌المصدور، تألیف انوشروان بن خالد، نام برده و از ذيلى كه نجم‌الدين ابوالرجاء قمى بر اين كتاب نوشته با ستايش تمام ياد كرده است، در مى‌يابد كه اين ذيل اهميت كتاب تاريخ‌الوزراء و نويسنده‌ى آن نجم‌الدين ابوالرجاء قمى است كه وراوينى به جاى آن «نجم‌الدين ابوالرضا» آورده است.
| تاریخ الوزراء | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابوالرجا قمی، نجم الدین (نويسنده) دانش‌پژوه، محمدتقی (به کوشش) |
| ناشر | وزارت فرهنگ و آموزش عالی، موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی (پژوهشگاه) |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1363 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | ایران - تاریخ - سلجوقیان، 429 - 590ق.
نثر فارسی - قرن 6ق. وزیران - ایران |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 815 /ق8ت2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
انگيزه تألیف
نجم‌الدين ابوالرجاء قمى مؤلف ى راستگو و بيزار از تملق بود. اين كتاب را، نه به حكم پادشاهان سلجوقى يا وزيران و اميران آن‌ها، بلكه چنان كه در مقدمه اشاره مى‌كند، به درخواست «دوستى عزيز» تألیف كرده است.
گزارش محتوا
نجم‌الدين كتاب خود را به بخش‌هايى تقسيم كرده و هر بخش را به يكى از وزراى هفده گانه اختصاص داده است. (از دوره‌ى دوم وزارت قوام‌الدين ابوالقاسم درگزينى تا پايان وزارت عزيزالدين كاشى است)، به اين ترتيب كه ذيل نام هر وزير به احوال او اشاره مى‌كند و سپس به شرح احوال و اعمال صاحبان مناصب ديگر زمان تصدى او مى‌پردازد. منبع اصلى او هم مشاهدات خود و هم رواياتى است كه از اشخاص ثقه شنيده و به صحت آن‌ها اطمينان كرده است. اما او علاوه بر نقل وقايع، به تحليل و داورى در باب حوادث پرداخته و از برخى دسته‌بندى‌ها و دسيسه‌چينى‌هاى دربار سلجوقيان پرده برداشته است.
وى وقايع تاريخى را درست از جايى آغاز كرده كه انوشروان بن خالد كتاب خود، نفثه‌المصدور، را به آن پايان داده است. عزيزالدين از وزرايى است كه اندكى قبل از انقراض سلجوقيان (590ق) به اين مقام دست يافت.
اين كتاب، گذشته از محتوا بر مباحث تاريخى و برخى آگاهى‌هاى منحصر به فرد از دوران سلجوقيان، از جهت ادبى و اشتمال بر گنجينه‌اى از كنايات و كلمات قصار و ضرب‌المثل‌هاى زبان فارسی نيز شايان اهميت است. به نظر مى‌آيد كه مؤلف در نگارش اين اثر اهتمام بسيار داشته است كه از امثال فارسی به عمد استفاده كند و بدين ترتيب به نحوى آن‌ها را در يك جا گردآورى و مى‌توان گفت كه كوشش او در جمع امثال متداول در عصر خود و كاربرد به جاى آن‌ها سبب ضبط و حفظ آن‌ها و جلوگيرى از فراموشى آنان شده است. مؤلف، به خصوص در توصيف خصوصيات اخلاقى اشخاص، هنرنمايى شگفت‌انگيزى از خود نشان مى‌دهد، مثلاًدر وصف خسّت و مال اندوزى جمال‌الدين ابومشعر همدانى مى‌گويد: «اگر در مهتاب نان خوردى، از سايه خويش ترسيدى، اگر دوزخ به وى سپردندى آتش به كس ندادى».
جايگاه كتاب
تاريخ الوزراء، يكى از مهم‌ترين آثار نثر فارسی در قرن ششم قمرى و نخستين منبع فارسی در تاريخ وزيران و مأخذ تمامى كسانى است كه پس از آن به نگارش احوال وزيران دوره‌ى سلجوقيان پرداخته‌اند. به عقيده لوتر، جا دارد كه اين كتاب «در رديف مآخذى چون نصره الفتره عادالدين اصفهانى، سلجوقنامه نيشابورى... و به منزله‌ى منبع دست اولى براى تاريخ غربى ایران در سده‌ى ششمق به شمار آيد». مقايسه‌ى اين كتاب با نسائم الاسحار ناصرالدين منشى کرمانى نشان مى‌دهد كه مؤلف اخير بخش عمده‌ى مطالب خود درباره‌ى وزراى سلجوقى را از تاريخ الوزراء اقتباس كرده است.
تاريخ الوزراء قرن‌ها مفقود تصور مى‌شد و گمان مى‌رفت كه نسخه‌اى خطى از آن در جايى موجود نيست. تا آن كه چند دهه پيش، نسخه‌ى منحصر خطى آن در قاهره كشف شد. اين نسخه، كه در سال 772ق كتابت شده است، در كتاب‌خانه‌ى مشهور دارالكتب قاهر نگهدارى مى‌شود و ایران شناسان خارجى درباره‌ى آن به تفصيل تحقيق كرده‌اند. اين كتاب، بر اساس ميكروفيلم نسخه‌ى خطى قاهره، كه براى كتاب‌خانه‌ى مركزى دانشگاه تهران تهيه شده است و با مقدمه‌اى مفصل و فهارس و جداولى، همراه با ترجمه‌ى مقاله‌ى محققانه‌ى كنت الين لوتر، استاد دانشگاه ميشيگان، در سال 1363ش انتشار يافت؛ اما اين چاپ خالى از بعضى اغلاط مطبعى و برخى اشتباهات و بدخوانى‌ها نيست.
مصحح مثل‌ها و عبارت‌ها فارسی و عربى و واژه‌هاى فارسی كتاب را با دقت استخراج كرده و به ترتيب الفبايى به آخر آن افزوده است. طبعا براى بررسى دقيق‌تر متن نمى‌توان تنها به فهارس استخراجى مصحح اكتفا كرد، بلكه بررسى و استخراج دقيق امثال و ضرب المثل‌هاى رايج آن روزگار و ابياتى كه صورت مثل پيدا كرده است براى محققان تاريخ زبان فارسی متضمن فوايد بسيار خواهد بود.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب و دانشنامه زبان و ادب فارسی: ج 3 ص229.