بيان الأديان
بيان الأديان از کتاب‌هاى قديمىِ درباره اديان و مذاهب است. به سبب شهرتِ اين كتاب، مؤلفِ آن را با عنوان صاحب بيان الاديان ياد كرده‌اند. اين كتاب كه به نثر فصيح فارسی تأليف شده، احتمالاً قديم‌ترين كتابى است كه اكنون دربارۀ ملل و نحل به زبان فارسی در دست است، البته در بخشى از كتاب السوادالاعظم تأليف حكيم سمرقندى كه ترجمۀ فارسی آن مربوط به سدۀ 4ق است، سخن از 73فرقه به ميان آمده است.از اين‌رو متن مذكور را بايد مقدم بر بيان‌الاديان دانست، اما تمامى آن كتاب به ملل و نحل اختصاص ندارد.
| بیان الأدیان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | اقبال آشتیانی، عباس (مصحح)
ابوالمعالی، محمد بن عبید الله (نويسنده) دانش‌پژوه، محمدتقی (مصحح) دبیر سیاقی، محمد (اهتمام) |
| عنوان‌های دیگر | در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی |
| ناشر | روزنه |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1376 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-90133-1-8 |
| موضوع | ادیان - متون قدیمی تا قرن 14 اسلام - فرقه‌ها - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 236 /الف2ب9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
غالباً در کتاب‌هاى ملل و نحل دو روش مشاهده مى شود: يكى طرح آراى مختلف و گاه مخالف و سپس ردّ آن؛ ديگرى گزارشى مختصر از آراى گوناگون. بيان الاديان در دستۀ دوم مى گنجد. ابوالمعالى، به تصريح خودش، در نقل مطالب به منابع مورد استفادۀ خود اشاره كرده است كه روش محققانۀ او را نشان مى دهد.
ساختار و گزارش محتوا
اين كتاب به پنج باب تقسيم شده كه موضوعات آنها عبارت است از: اقرار به وجود صانع، مذاهب پيش از اسلام، حديث افتراق، مذاهب و فرقه‌هاى اسلامى، و بيان حكايات مدعيان نبوت.
باب اول
در باب اول، اعتقاداتِ عربها، پارسيان، فلاسفه و جز آنها دربارۀ خداوند و اقرار به وجود صانع به اختصار بيان شده است.
باب دوم
ابوالمعالى در باب دوم، عقايد مختلفِ پيش از پيامبر صلّى اللّه عليه وآله وسلّم را كه در قرآن به آنها اشاره شده، توضيح داده است. او، به اغراق، برخى از اشخاص پيش از زمان پيامبر اكرم را مسلمان دانسته است. وى بنى غسّان و بنى تَغلِب را از ترسايان و بنى تميم و بنى عَبْس را از مُغان مى داند. همچنين، عقايد فلاسفه را در كنار ديگر اديان و مذاهب ذكر، و دربارۀ اصول اخلاقى ايشان بحث مى‌كند. بعلاوه، عقايد وآداب و سنن مغان، زردشت، مزدك، مانى، ثنويان، صابئين، سوفسطائيان و هندوان را به اختصار گزارش مى‌كند. او هندوان را در علم طب و نجوم و حساب سرآمد مى شمارد و، جالب توجه است كه مذهب قرامطه و خرم دينان را جزو مذاهب پيش از اسلام ذكر مى‌كند.
باب سوم
در باب سوم نيز، حديث افتراق را به همراه ترجمۀ فارسی آن مى آورد.
باب چهارم
ابوالمعالى در باب چهارم، فرقه‌ها را به هشت فرقۀ عمده تقسيم مى‌كند: اهل سنت و جماعت، معتزله، شيعه، خوارج، مجبّره، مشبهه، صوفيه و مرجئه. وى - برخلاف روش عبدالقاهر بغدادى (متوفى 429) در الفرق بين الفرق كه ميان مذاهب فقهى و فرقه‌هاى كلامى تمايز قائل شده است - مذاهب فقهى اهل سنت را به عنوان فرقه ذكر مى‌كند و اشاعره را نيز جزو اين مذاهب مى داند، و در معرفى آنها به همين قناعت مى‌كند كه ايشان پيرو ابوالحسن اشعرى‌اند اما در مورد معتزله شيوه‌اى ديگر در پيش مى گيرد و به طرح اهمّ عقايد آنان می‌پردازد. احتمالاً تا آن زمان در اين ناحيه اصول و مبانى نظرى اشاعره به قدر كافى قوت و اقتدار نداشته است. او در معرفى شيعه می‌نويسد كه ايشان در عبادت با مذهب شافعى، و در اصول با مذهب معتزله برابرند. در ميان فرقه‌هاى پنجگانۀ شيعه، به اماميۀ اثناعشرى بيشتر نظر دارد و آن را بزرگترين گروه شيعى باقى مانده در عراق و خراسان مى داند. در ميان فرقه‌هاى شيعه، ابوالمعالى به شفيعيه اشاره مى‌كند كه احتمالاً صورت تصحيف شدۀ سبعيه (قائلين به هفت امام يعنى اسماعيليه) است، و دو فرقۀ ناصريه و صبّاحيه را جزو آن ذكر مى‌كند. ابوالمعالى از معاصران ناصرخسرو بوده و بيان الاديان نزدیک ترين منبع از نظر زمانى در معرفى عقايد ناصرخسرو است. با توجه به مخالفت آشكار مؤلف در گزارش عقايد ناصرخسرو و از آنجا كه خاندان وى مقيم بلخ بودهاند، احتمالاً خود او يا كسانش در اخراج ناصرخسرو از آن شهر دخالت داشته‌اند.. وى فرقه‌هاى صوفيه را جزو فرقه‌هاى كلامى ذكر كرده و آنان را به دو فرقۀ نوريه و حلوليه تقسيم كرده است. او گروهى از صوفيه را اهل رياضت، برخى را اهل ملامت و گروهى ديگر را در سماع و حيرت دانسته، و بعضى را همچون ابوسعيد ابوالخير و حسين بن منصور حلاّ ج شوقى و كاهل پيشه خوانده است.
باب پنجم
در باب پنجم، حكايات و نوادر مدعيان نبوت ذكرشده و مؤلف علم به اين موضوع را، براى جداساختن حد معجزه از خوارق عادات و شعبده، واجب مى داند. در اين ميان، به بيان حكمت نبوت و هدايت انسانها می‌پردازد ومعجزه را موكِّد دعوت پيامبران برمى شمارد و از جملۀ افراد مدعى نبوت به شرح حال مُسَيلَمه، طُلَيحة بن خُوَيلد، سَجاح بنت سُوَيد، مختار ثَقَفى، بَيان بن سَمْعان و بابك خرم دين می‌پردازد.
تاريخ تألیف كتاب
ابوالمعالى خود تاريخ تأليف كتاب را 230 سال پس از ولادت امام دوازدهم شيعه گزارش كرده و باتوجه به اينكه سال ولادت آن امام را 255ق مى‌داند، بيان‌الاديان مى‌بايست در 485ق تأليف شده باشد.
ویژگی‌ها
از ویژگی‌هاى بيان‌الاديان اطلاعات و گزارشهايى است كه مؤلف از برخى وقايع زمان خود به دست داده است.ابوالمعالى كه معاصر ناصرخسرو بوده، از وى و فعاليتها و آثارش با دشمنى ياد مى‌كند.بيان‌الاديان اولين اثرى است كه در آن از ناصرخسرو و فرقۀ ناصريه سخن به ميان مى‌آيد و اطلاعاتى كه مؤلف در اين باره مى‌دهد، با گزارشهاى خود ناصرخسرو هماهنگى دارد. وى همچنين از حسن صباح و فرقۀ صباحيه سخن به ميان مى‌آورد، اما از قلعۀ الموت ذكرى نمى‌كند.تأثير گزارشهاى ابوالمعالى دربارۀ دو فرقۀ ناصريه و صباحيه را در منابع پس از او مى‌توان مشاهده كرد.
ابوالمعالى آشكارا به مخالفت با اسماعيليه مى‌پردازد و در معرفى آنان، در مواردى تحت تأثير منابع ضداسماعيلى است و در مواردى از كتب خود اسماعيليان بدون اينكه صريحاً متذكر شود، بهره مى‌گيرد.در اين باب وى به خصوص آثار ناصرخسرو را مورد توجه قرار داده است؛ به عنوان مثال در مورد تفسير آيۀ شريفۀ«والتين والزيتون»،.
نسخه شناسى
نسخۀ ناقصى از بيان‌الاديان را كه فاقد باب پنجم بود، نخستين بار شارل شفر در 1883م در مجموعۀ «منتخبات فارسی1»چاپ كرد.سپس در 1312ش، عباس اقبال با مقدمه و تعليقاتى، آن را از روى نسخۀ ناقص شفر در تهران به چاپ رسانيد.«باب پنجم» کتاب را محمدتقى دانش‌پژوه يافت و در مجلۀ فرهنگ ايران زمين منتشر كرد، و سرانجام در 1342ش، هاشم رضى هر 5باب كتاب را يكجا چاپ كرد.نسخه‌هاى كاملى از بيان‌الاديان نيز در دست است كه با نسخۀ به چاپ رسيده، تفاوتهايى دارد در اين ميان نسخۀ وحيد قريشى در شهر لاهور از اعتبار بيشترى برخوردار است.از اين كتاب ترجمه‌هايى به زبان فرانسه توسط هانرى ماسه و به زبان عربى توسط يحيى خشاب صورت گرفته است.
نسخه حاضر در برنامه به كوشش آقاى دكتر سيد محمد دبیر سیاقی و با مقدمه‌اى از مرحوم عباس اقبال آشتيانى در قطع وزيرى با جلد شوميز در 136 صفحه براى بار نخست در سال 1376 ش، توسط انتشارات روزنه، تهران منتشر شده است.
منابع مقاله
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد ششم.
- هوشنگى، ليلا؛ دانشنامه جهان اسلام؛ مدخل:ب.
- اقبال آشتيانى، عباس؛ مقدمه كتاب.
- جعفریان، رسول؛ گزيده كتاب‌شناسى توصيفى فرق اسلامى، آينه پژوهش؛ خرداد و تير 1369؛ش 1.